ေဆး၀ါးေဗဒ – ယေန႔တုိင္ရွင္က်န္ေနသည့္ မြတ္စလင္တုိ႔၏ အေမြအႏွစ္မ်ား (၄၃)

မတ္ ၃၁၊ ၂၀၁၇
M-Media

ရာဇာ တင္ဆက္သည္

(အပတ္စဥ္ ေသာၾကာေန႔တုိင္း ေဖာ္ျပသြားပါမည္)

– ဒီေန႔မွာေတာ့ ေစ်းတုိင္း၊ စူပါမားကတ္တုိင္းနီးပါးမွာ ေဆးဆုိင္ေတြ၊ ေဆးမွဴးေတြကုိ အလြယ္တကူ ေတြ႕ျမင္ရမွာပါ။ ဒါေပမယ့္ ဒီလုိထြန္းကားမႈဟာ ေခတ္သစ္ကာလေရာက္မွ ျဖစ္တည္လာခဲ့တာ မဟုတ္ပါဘူး။ လြန္ခဲ့တဲ့ ႏွစ္ေပါင္း တစ္ေထာင္ေက်ာ္ကတည္းက ေဆးဆုိင္ေတြဟာ အီရတ္ႏုိင္ငံ ဘဂၢဒတ္ၿမိဳ႕မွာ သေႏၶတည္ ေဖာက္ဖြားလာခဲ့တာ ျဖစ္ပါတယ္။

၉ ရာစုအစပုိင္းေလာက္မွာ သမားေတာ္ေတြဟာ ကုိယ္ပုိင္ေဆးဆုိင္ေတြဖြင့္ၿပီး လြတ္လပ္တဲ့ အသက္ေမြး၀မ္းေၾကာင္း လုပ္ငန္းတစ္ခုကုိ ေဖာ္ေဆာင္ႏုိင္ခဲ့ပါတယ္။ ေစ်းေတြမွာ မိသားစု ဦးစီးလုပ္ကုိင္တဲ့ ဒီေဆးဆုိင္ေတြကုိ အစုိးရက ခန္႔အပ္ထားတဲ့  စစ္ေဆးေရးအရရွိ အလ္-မူဟ္တာဆစ္ဘ္ (Al-Muhtasib) နဲ႔ သူ႕ရဲ႕ အဖြဲ႕၀င္ေတြက ပံုမွန္လုိလုိ လာေရာက္ စစ္ေဆးၾကပါတယ္။ သူတုိ႔ေတြဟာ ခ်ိန္တြယ္တာေတြ၊ ခ်င္တြယ္တာေတြ တိက်မႈ ရွိ၊ မရွိ၊ အသံုးျပဳတဲ့ ေဆး၀ါးေတြ စစ္မွန္မႈ၊ ရွိ၊ မရွိ စတာေတြကုိ စစ္ေဆးၾကၿပီး လိမ္ညာေရာင္းခ်သူေတြ၊ သမားတုေတြကို ဖယ္ရွားတာမ်ိဳး၊ ႀကိမ္ဒဏ္႐ုိက္ အျပစ္ေပးတာမ်ိဳးေတြ လုပ္ၾကပါတယ္။

လြန္ခဲ့တဲ့ ႏွစ္ေပါင္းတစ္ေထာင္ေက်ာ္က ေဆး႐ံုေတြမွာ ကုိယ္ပုိင္ ေဆးေပးဌာနေတြ ရွိခဲ့ၿပီး ေဆး၀ါး ထုတ္လုပ္မႈေတြ၊ ေဖာ္စပ္မႈေတြကုိ လုပ္ေဆာင္ခဲ့ပါတယ္။

၉ ရာစုမွာ မြတ္စလင္ ေဆးပညာရွင္ ဆာဘူရ္ အစ္ဗေန႔ စဟာလ္ (Sabur ibn Sahl) လုိ ပုဂၢိလ္မ်ိဳးေတြက လက္ေတြ႕အသံုးခ် ေဆး၀ါးေဗဒကုိ တုိးတက္ဖြံ႕ၿဖိဳးေစခဲ့ၿပီး၊ အစ္ဗေန႔ စဟာလ္ဟာ ေရာဂါဘယေပါင္းစံုအတြက္ ေဆး၀ါးေတြ၊ ကုသနည္းေတြ ေျမာက္မ်ားစြာကုိ ေဖာ္ထုတ္ခဲ့တဲ့ ပထမဆံုး သမားေတာ္လည္း ျဖစ္ပါတယ္။ အလ္-ရာဇီ (Al-Razi) ကေတာ့ ေဆး၀ါးေတြမွာ ဓာတုျဒပ္ေပါင္းထည့္သြင္းမႈ နည္းလမ္းကုိ ေဖာ္ထုတ္ ျမႇင့္တင္ေပးခဲ့ၿပီး၊ အစ္ဗေန႔ဆီနာ (Ibn Sina) က ေဆး၀ါး ၇၀၀ ေလာက္ကုိ ေဖာ္စပ္ခဲ့ကာ ဒီေဆးေတြရဲ႕ အာနိသင္၊ သက္ေရာက္မႈနဲ႔ ပါ၀င္မႈေတြကုိ ေရးသားခဲ့ပါေသးတယ္။ အလ္-ကင္ဒီ (Al-Kindi) ဆုိတဲ့ ေနာက္ထပ္ မြတ္စလင္သမားေတာ္ႀကီးက ေဆး၀ါးေဗဒရဲ႕ အေျခခံစည္းမ်ဥ္းျဖစ္တဲ့ ေဆးညႊန္းေတြကုိ သတ္မွတ္ေပးခဲ့ပါတယ္။

ေဆး၀ါးေဗဒမွာ ၾသဇာလႊမ္းမုိးတဲ့ အျခား မြတ္စလင္သမားေတာ္ႀကီးေတြထဲမွာ စပိန္ႏုိင္ငံက အလ္-ဇဟ္ရာ၀ီ (Al-Zahrawi) လည္း ပါ၀င္ခဲ့ၿပီး ေခတ္သစ္ေဆး၀ါးမ်ားစြာကုိ ထုတ္လုပ္ရာမွာ အေရးပါတဲ့ ေငြ႕ရည္ခံမႈ၊ ေပါင္းခံမႈ နည္းလမ္းေတြကုိ ၉ ရာစုမွာ သူက ေဖာ္ထုတ္ခဲ့ပါတယ္။ ေနာက္ၿပီး  သူဟာ ခႏၶာကုိယ္တြင္း ခ်ဳပ္႐ုိးေတြအတြက္ တိရစၦာန္အူကေန ျပဳလုပ္တဲ့ ႀကိဳးကုိ ပထမဆံုး အသံုးျပဳခဲ့သူလည္း ျဖစ္ပါတယ္။ ေဆးေသာက္ရာမွာ အ၀င္မဆုိးေစဖုိ႔ ေဆးေတြကို တိရစၦာန္အူကေနလုပ္တဲ့ အထုပ္ေလးေတြမွာထည့္ၿပီး အဆင္သင့္ ၿမိဳခ်လုိ႔ရေအာင္ ဖန္တီးခဲ့တာလည္း အလ္-ဇဟ္ရာ၀ီပဲ ျဖစ္ပါတယ္။ ဒါ့ေၾကာင့္ ဒီေန႔ေခတ္ ေဆးေတာင့္ေလးေတြကုိ ေသာက္တ့ဲအခါ ဒီနည္းလမ္းဟာ လြန္ခဲ့တဲ့ ႏွစ္ေပါင္း တစ္ေထာင္ေက်ာ္ေလာက္က ေဖာ္ထုတ္ခဲ့တယ္ဆုိတာကို သတိရပါ။

အလ္-ဇဟ္ရာ၀ီရဲ႕ ေဆးက်မ္းႀကီးျဖစ္တဲ့ ‘အလ္-တက္စ္ရစ္ဖ္’ (Al-Tasrif) ကုိ လက္တင္ဘာသာစကားနဲ႔ ျပန္ဆုိကာ Liber Servitoris ဆုိတဲ့အမည္နဲ႔ ထုတ္ေ၀ခဲ့ပါတယ္။ အဲဒီက်မ္းႀကီးထဲမွာ ႐ုိးရွင္းတဲ့ ေဆးျဒပ္ေပါင္းေတြ၊ နက္နဲတဲ့ ေဆး၀ါးေတြကို ဘယ္လို ေဖာ္စပ္ထုတ္လုပ္ရမလဲဆုိတာကုိ အေသးစိတ္ ရွင္းျပထားပါတယ္။ ၿပီးေတာ့ litharge လုိ႔ေခၚတဲ့ ခဲမုိေနာက္ဆုိက္ (Lead monoxide)၊ ခဲျဖဴ၊ ခဲဆာလဖုိက္ (lead sulfide)၊ ေလာင္ကၽြမ္းထားတဲ့ ေၾကးနီ၊ ကဒ္မီယမ္၊ မာရ္ကဆုိက္ အုိင္းယြန္း ဆာလ္ဖုိက္ဒ္ (marcasite iron sulfide)၊ စိန္၀ါ၊ ထံုး၊ ငရဲမီးနဲ႔ ဆားေတြလုိ ပရပစၥည္းေတြကုိ ထုတ္လုပ္တဲ့ နည္းလမ္းကုိလည္း ေဖာ္ျပထားပါတယ္။

အဘူ အလ္-မန္ဆူရ္ မူ၀ါဖက္ (Abu al-Mansur Muwaffaq) ဟာ The Foundations of the True Properties of Remedies (ေဆးကုသနည္းမ်ား၏  စစ္မွန္ေသာ ဂုဏ္သတၱိမ်ားဆုိင္ရာ

The Foundations of the True Properties of Remedies (ေဆးကုသနည္းမ်ား၏ စစ္မွန္ေသာ ဂုဏ္သတၱိမ်ားဆုိင္ရာ အေျခခံက်မ္း) ကုိ ေရးသားခဲ့သည့္ အဘူ အလ္-မန္ဆူရ္ မူ၀ါဖက္

အေျခခံက်မ္း) ကုိ ၁၀ ရာစုမွာ ေရးသားခဲ့ၿပီး ေဆး၀ါးေဗဒနယ္ပယ္မွာ ေဖာက္ထြက္ခဲ့ပါတယ္။ ဒီက်မ္းမွာ စိန္ေအာက္ဆုိက္ (arsenious oxide) ကုိ ေဖာ္ျပထားၿပီး silicic acid အေၾကာင္းကုိလည္း အလ္-မန္ဆူရ္က သိခဲ့ပါတယ္။ ဒီအက္စစ္ကုိ ဒီေန႔မွာ အစာအိမ္နာေရာဂါ ျဖစ္ေစတဲ့ အစာအိမ္ဖုံးအေမွးပါးကို ကာကြယ္တဲ့ ေဆး၀ါးေတြမွာ အသံုးျပဳေနပါတယ္။ အလ္-မန္ဆူရ္ဟာ ဆုိဒီယမ္ ကာဘုိနိတ္နဲ႔ ပုိတက္ဆီယမ္ ကာဘုိနိတ္ကုိ ကြဲကြဲျပားျပား ပုိင္းျခားေပးခဲ့ၿပီး ေကာ့ပါးျဒပ္ေပါင္း အထူးသျဖင့္ ေကာ့ပါး ဆလ္ဖိတ္ရဲ႕ အဆိပ္ျဖစ္ေစတဲ့ သဘာ၀ကုိလည္း အေသအခ်ာ အာ႐ံုစုိက္ ေလ့လာခဲ့ပါတယ္။

၁၁ ရာစုမွာေတာ့ အလ္-ဘီ႐ူနီ (Al-Biruni) ဟာ ေဆး၀ါးေဗဒမွာ တန္ဖုိးအရွိဆံုး စာအုပ္ The Book of Pharmacology (ေဆး၀ါးေဗဒဆုိင္ရာက်မ္း) ကုိေရးသားခဲ့ၿပီး ေဆး၀ါးေတြရဲ႕ ဂုဏ္သတၱိ အေသးစိတ္ကုိ ေဖာ္ျပထားကာ ေဆး၀ါးေဗဒရဲ႕ အေရးပါမႈ၊ ေဆး၀ါးပညာရွင္တစ္ေယာက္အေနနဲ႔ လုပ္ရမယ့္ ေဆာင္ရြက္ခ်က္ေတြ၊ ထမ္းေဆာင္ရမယ့္ တာ၀န္ေတြကုိလည္း ဒီက်မ္းႀကီးထဲမွာ ထည့္သြင္း ေရးသားခဲ့ပါတယ္။

ေဆး၀ါးေဖာ္စပ္ထုတ္လုပ္သူေတြရဲ႕ အဓိကတာ၀န္က သူတုိ႔ရဲ႕အလုပ္ကုိ ကၽြမ္းက်င္ပုိင္ႏုိင္စြာနဲ႔ အစီစဥ္တက် စီမံခန္႔ခြဲရတာ ျဖစ္ၿပီး ဒီလုပ္ငန္းကုိ ဘယေဆးဆရာနဲ႔ ေဆး၀ါးကုိ လက္ေတြ႕ အသံုးခ်သူေတြအတြက္ အျမင့္ဆံုးအရည္အေသြးအျဖစ္ မွတ္ယူ က်င့္သံုးရတာ ျဖစ္ပါတယ္။ ဒါ့ေၾကာင့္ သမားေတြဟာ ေဆး၀ါးေတြကုိ ဗ်ည္းအကၡရာစဥ္အတုိင္း ျပဳစုကာ ဇယားတစ္ခုတည္ေဆာက္ၿပီး အလြယ္တကူ ကိုးကား အသံုးျပဳႏုိင္ေအာင္ ေဆာင္ရြက္ခဲ့ပါတယ္။ ၿပီးေတာ့ ဒါဟာ ေဆးဘက္ဆုိင္ရာ ထူးျခားမႈေတြကုိ က႑အလုိက္ ျပည့္ျပည့္စံုစံု ေလ့လာႏုိင္တဲ့ စြယ္စံုက်မ္းႀကီးလည္း ျဖစ္ခဲ့ပါတယ္။

အေရးပါတဲ့ ေဆး၀ါးေဗဒဆုိင္ရာ သတင္းအခ်က္အလက္ေတြပါ၀င္တဲ့ ဒီလုိ အေစာပုိင္း ေဆးပညာက်မ္းႀကီးေတြဟာ ဥေရာပကုိ ေရာက္ရွိခဲ့ၿပီး ဂ်ိဳဟန္နက္စ္ ဒီ ဆန္တုိ ေအမန္ဒုိ (Johannes de Sancto Amnado)၊ ၁၃၀၆ ခုႏွစ္ကေန ၁၃၁၆ ခုႏွစ္အထိ အီတလီႏုိင္ငံ ပါဒူတာမွာ ပေရာ္ဖက္ဆာအျဖစ္ ေဆာင္ရြက္ခဲ့တဲ့ ပီယက္ထ႐ုိ ဒီ ေအဘန္ႏုိ (Pietro d’Abano) တုိ႔လုိ ၁၃ ရာစု ဥေရာပ ေဆး၀ါးေဗဒ ပညာရွင္ေတြအေပၚမွာ လႊမ္းမုိးမႈ ရွိခဲ့ပါတယ္။ ဥေရာပကို ေရာက္ရွိၿပီး နာမည္ေက်ာ္ခဲ့တဲ့ စာအုပ္ေတြထဲမွာ စပိန္မြတ္စလင္ ပညာရွင္ႀကီး အစ္ဗေန႔ အလ္-၀ါဖစ္ (Ibn al-Wafid) ရဲ႕ စာအုပ္ေတြလည္း ပါ၀င္ၿပီး သူ႕ရဲ႕ စာအုပ္ လက္တင္ဘာသာျပန္ကုိ အႀကိမ္ေပါင္း ၅၀ ေလာက္ ျပန္လည္ ႐ုိက္ႏွိပ္ ထုတ္ေ၀ခဲ့ရပါတယ္။ အလ္-၀ါဖစ္ရဲ႕ ေက်ာ္က်ားတဲ့လက္ရာကေတာ့ The Book of Simple Drugs (႐ုိရွင္းေသာ ေဆး၀ါးမ်ားက်မ္း) ျဖစ္ၿပီး စာမ်က္ႏွာ ၅၀၀ ေလာက္ပါ၀င္တဲ့ ဒီက်မ္းကုိ ၂၅ ႏွစ္ေလာက္ စုေဆာင္းေရးသားခဲ့ရတာ ျဖစ္ပါတယ္။ ဒီစာအုပ္ လက္တင္ဘာသာျပန္ De medicamentis simplicibus ဟာ သူ႕ရဲ႕ လက္ရာေတြထဲက တစ္ပုိင္းတစ္စသာ ျဖစ္ပါတယ္။

၁၃ ရာစု မာလာဂါက မြတ္စလင္ပညာရွင္ အစ္ဗေန႔ အလ္-ေဘတာ (Ibn al-Baytar) ဟာ ထင္ရွားတဲ့ ႐ုကၡေဗဒပညာရွင္တစ္ဦးျဖစ္ၿပီး လက္ရွိအခ်ိန္အထိ ရွင္သန္ေနတ့ဲ ေဆး၀ါးေဗဒဆုိင္ရာ အႀကီးဆံုး စြမ္စံုက်မ္းႀကီးကုိ ေရးသားခဲ့သူလည္း ျဖစ္ပါတယ္။ Dictionary of Simple Remedies and Food (႐ုိးရွင္းေသာ ကုသနည္းမ်ားႏွင့္ အဟာရဆုိင္ရာ စြယ္စံုက်မ္း) လုိ႔ အမည္ေပးထားတဲ့ ဒီက်မ္းႀကီးထဲမွာ အပင္ေပါင္း ၃၀၀၀ ေလာက္ရဲ႕အစြမ္းသတၱိေတြကို အကၡရာစဥ္အတုိင္း ေဖာ္ျပထားပါတယ္။ ဒီက်မ္းႀကီးရဲ႕ လက္တင္ဘာသာျပန္ကုိ ၁၇၅၈ ခုႏွစ္မွာ ထုတ္ေ၀ခဲ့ၿပီး၊ ပုိၿပီးျပည့္စံုတဲ့ ဘာသာျပန္ဟာ ၁၈၄၂ ခုႏွစ္မွာ ထြက္ရွိလာခဲ့ပါတယ္။

ဥေရာပက ေဆး၀ါးေဗဒပညာရွင္ႀကီးေတြဟာ မြတ္စလင္ေတြရဲ႕ ဒီလက္ရာေတြကုိ ေတာ္ေတာ္ေလး ေလးစားအားက်၊ အတုယူခ့ဲၾကပါတယ္။ ၁၅ ရာစု ေဆး၀ါးပညာရွင္တစ္ဦးျဖစ္တဲ့ ဆာလာဒင္ ေအာ့ဖ္ အက္စ္ကုိလုိ (Saladin of Ascolo) ဟာ အတြဲ ၇ တြဲပါ၀င္တဲ့ Compendium aromatariorum က်မ္းႀကီးကုိ ေရးသားျပဳစုခဲ့ၿပီး ဘာသာရပ္ေတြကုိ ခြဲျခမ္းစိတ္ျဖာ သတ္မွတ္ေပးခဲ့တဲ့ အေစာဆံုး မြတ္စလင္ ေဆးပညာရွင္ႀကီး ျဖစ္ပါတယ္။

‘ဖလုိရန္တုိင္း သမားေတာ္မ်ားေကာလိပ္’ (Florentine College of Physicians) မွာ တာ၀န္ထမ္းေဆာင္ခဲ့တဲ့ သမားေတာ္ လူဒုိဗီကုိ ဒါလ္ ေပါ့ဇုိ တုိစကန္နဲလ္လီ (Ludovico dal Pozzo Toscanelli) ဟာ ၁၇ ရာစုမွာ London Dispensatory ဆုိတဲ့ စာအုပ္တစ္အုပ္ကုိ ေရးသာခဲ့ၿပီး အဲဒီထဲမွာ အပင္ေတြ၊ သဘာ၀သတၱဳေတြ၊ ခႏၶကုိယ္အျပင္ပုိင္းနဲ႔ အတြင္းပုိင္းအတြက္ အသံုးျပဳႏုိင္မယ့္ ေဆး၀ါးေတြ၊ အဆီေတြ၊ ေဆးလံုးေတြနဲ႔ အံုေဆးေတြအားလံုးဟာ မြတ္စလင္ေတြရဲ႕ ႀကိဳးပမ္းအာထုတ္မႈေတြနဲ႔ ဆက္ႏြယ္ႏုိင္ဖြယ္ရွိတယ္လုိ႔ ေဖာ္ထုတ္တင္ျပထားပါတယ္။

ဆး၀ါးေဗဒမွာ တန္ဖုိးအရွိဆံုး စာအုပ္ The Book of Pharmacology (ေဆး၀ါးေဗဒဆုိင္ရာက်မ္း) ကုိ ေရးသားခဲ့သည့္ အလ္-ဘီ႐ူနီ

မြတ္စလင္ေတြရဲ႕ ေဆး၀ါးေဗဒဆုိင္ရာ အေမြအႏွစ္တစ္ခုဟာ အေမရိကန္သမုိင္းပညာရွင္ မာတင္ လီေဗး (Martin Levey) ေၾကာင့္ မၾကာေသးခင္ကပဲ ျပန္လည္ရွင္သန္လာခဲ့ပါတယ္။ ၁၉၇၇ ခုႏွစ္ လီေဗးမကြယ္လြန္ခင္မွာ သူဟာ ေဆးျဒပ္ေပါင္းေတြ၊ ေဆးလံုး၊ ငံုေဆးျပား၊ ေဆးမႈန္႔၊ ေဆးယို၊ လိမ္းေဆးအဆီ၊ ယားနာလိမ္းေဆးနဲ႔ သြားတုိက္ေဆးတုိ႔လုိ အနာေရာဂါေတြကုိ ကုသတဲ့နည္းလမ္း ေျမာက္မ်ားစြာကုိ ေဖာ္ျပထားတဲ့ အာရဘီ က်မ္းတစ္ခုကုိ ဘာသာျပန္ခဲ့တာျဖစ္ပါတယ္။

၁၃ ရာစုမြတ္စလင္ ေဆးပညာရွင္ အလ္-ေဘတာ အသံုးျပဳခဲ့သည့္ ေဆး၀ါးဆုိင္ရာ ဇယား။ အဆုိပါ ဇယားတြင္ ေရာဂါလကၡဏာမ်ား၊ ေရာဂါျဖစ္ပြားသည့္ေနရာ၊ ေဆးကုသမႈနည္းလမ္းႏွင့္ အသံုးျပဳရမည့္ ေဆးပမာဏတုိ႔ကုိ ေဖာ္ျပထားပါတယ္။

၁၃ ရာစုမြတ္စလင္ ေဆးပညာရွင္ အလ္-ေဘတာ အသံုးျပဳခဲ့သည့္ ေဆး၀ါးဆုိင္ရာ ဇယား။ အဆုိပါ ဇယားတြင္ ေရာဂါလကၡဏာမ်ား၊ ေရာဂါျဖစ္ပြားသည့္ေနရာ၊ ေဆးကုသမႈနည္းလမ္းႏွင့္ အသံုးျပဳရမည့္ ေဆးပမာဏတုိ႔ကုိ ေဖာ္ျပထားပါတယ္။

(ကုိးကား- National Geographic ၏ 1001 Inventions – The Enduring Legacy of Muslim Civilization)

(ကမၻာ့လူ႕အဖြဲ႕အစည္းတြင္ ယေန႔တုိင္ရွင္က်န္ေနသည့္ မြတ္စလင္တုိ႔၏ အေမြအႏွစ္မ်ား – တင္ဆက္ျပီးသမွ် အပုိင္းအားလံုးကို  ဤေနရာ တြင္ ဖတ္႐ႈႏုိင္ပါသည္