နကၡတၱေဗဒ ကိရိယာမ်ား-ယေန႔တုိင္ရွင္က်န္ေနသည့္ မြတ္စလင္တုိ႔၏ အေမြအႏွစ္မ်ား (၅၇)

စက္တင္ဘာ ၁၅၊ ၂၀၁၇
M-Media

ရာဇာ တင္ဆက္သည္

(အပတ္စဥ္ ေသာၾကာေန႔တုိင္း ေဖာ္ျပသြားပါမည္)

– နကၡတၱေဗဒနယ္ပယ္မွာ မြတ္စလင္ေတြရဲ႕ ေရွ႕ေဆာင္လမ္းျပ တီထြင္မႈေနာက္တစ္ခုက ၾကယ္တာယာ ေလ့လာေရး ကိရိယာႀကီးေတြျဖစ္ပါတယ္။ ဒီလုိ ႀကီးမားတဲ့ ကိရိယာႀကီးေတြကို အသံုးျပဳျခင္းအားျဖင့္ တုိင္းတာမႈေတြမွာ အမွားအယြင္း ပမာဏကုိ ေလွ်ာ့ခ်ႏုိင္ခဲ့ပါတယ္။ ဒမတ္စကတ္က သုေတသနစင္တာမွာ ေထာင့္တုိင္း ကိရိယာေတြျဖစ္တဲ့ Quadrant (စက္၀န္းေလးပံုတစ္ပံု) ဟာ ေပ ၂၀ ေလာက္ရွိၿပီး၊ Sextant (စက္၀န္းေျခာက္ပံုတစ္ပံု) က ၃၆ ေပေလာက္ ရွိပါတယ္။ ‘မာရဂ္ဟာစင္တာ’ (Maragha) မွာဆုိရင္ Quadrant ေတြ၊ Armillary ေတြ.နဲ႔ နကၡတၱၾကည့္အိမ္ေျမႇာင္ေတြ အပါအ၀င္ ဧရာမ ကိရိယာေတြ ေတာ္ေတာ္မ်ားမ်ား ရွိေနပါတယ္။

အျခားကိရိယာေတြထဲမွာ ၾကယ္တာယာျပ ကမၻာလံုးပံုစံငယ္၊ Quadrant ၊ Sextant ေတြ ပါ၀င္ၿပီး စူစမ္းေလ့လာေရး စင္တာေတြရဲ႕ နာမည္ေက်ာ္ၾကားမႈဟာ သူတုိ႔ထုတ္ျပန္တ့ဲ ရလဒ္ေတြအေပၚမွာ မူတည္တာေၾကာင့္ အသံုးျပဳတဲ့ ဒီကိရိယာအားလံုးဟာ တိက်မႈရွိရပါတယ္။

၁၄ ရာစု ပညာရွင္ အစ္ဗေန႔ အဟ္မဒ္ အလ္-မစ္ဇီ၏ Quadrant

သကၠရာဇ္ ၁၁၄၅ ခုႏွစ္ စပိန္မွာ ကြယ္လြန္ခဲ့တဲ့ မြတ္စလင္ပညာရွင္ႀကီး ‘ဂ်ာဘီရ္ အစ္ဗေန႔ အဖ္လာ’ (Jabir Ibn Aflah) ဟာ ၾကယ္ေတြရဲ႕ ကုိၾသဒိနိတ္ေတြကို တုိင္းတာဖုိ႔အတြက္ ၾကယ္တာယာျပ ကမၻာလံုး ပံုစံငယ္ကုိ ပထမဆံုး ဖန္တီးခဲ့သူပါ။ ၁၀ ရာစု အီရတ္က နကၡတၱေဗဒပညာရွင္ ‘အလ္-ဘတၱာနီ’ (Al-Battani) ကေတာ့ ကမၻာနဲ႔ ၾကယ္ေတြအေၾကာင္း ေရးသားေဖာ္ထုတ္ခဲ့သူတစ္ေယာက္ ျဖစ္ပါတယ္။ သူဟာ ၾကယ္တာယာျပ ကမၻာပံုစံငယ္ေတြကုိ စူးစမ္းေလ့လာေရး ကိရိယာေတြအျဖစ္ အသံုးမျပဳခဲ့ဘဲ ၾကယ္ေတြရဲ႕ အခ်က္အလက္အတိအက်ကုိ မွတ္တမ္းတင္ႏုိင္ဖုိ႔ အားထုတ္ခဲ့ပါတယ္။ သူ႕ရဲ႕ က်မ္းႀကီးဟာ ဒီနယ္ပယ္မွာ ေတာ္ေတာ္ေလး လႊမ္းမုိးမႈ ရွိခဲ့ၿပီး ကမၻာလံုးပံုစံငယ္မွာ ၾကယ္ေတြကို ဘယ္လုိ မွတ္သားထားရမလဲဆုိတဲ့ အေသးစိတ္ အခ်က္အလက္ကုိလည္း ေဖာ္ျပထားပါတယ္။ အဲဒီအခ်ိန္က နကၡတၱတုိင္းတာေရး ကိရိယာေတြကို တီထြင္သူေတြဟာ ဒီစံကုိအသံုးျပဳၿပီး ၾကယ္တာယာျပ ကမၻာလံုးပံုစံငယ္ေလးေတြကုိ ထုတ္လုပ္လာႏုိင္ၾကပါတယ္။

ေတာ္လမီလက္ထက္က ၾကယ္တာယာျပ ကမၻာလံုးကုိ ပံုေဖာ္ေရးဆြဲမႈမွာ အီေကြတာလုိင္းနဲ႔ constellation outline ၅ ခုကုိ အသံုးျပဳခဲ့ၿပီး အလ္-ဘတၱာနီရဲ႕ က်မ္းမွာေတာ့ အဲဒီ ပံုစံနဲ႔ ျခားနားတဲ့ နည္းလမ္းမ်ိဳးကုိ အသံုးျပဳထားပါတယ္။ ေနလွည့္လမ္းေၾကာင္း (ecliptic) နဲ႔ အီေကြတာကုိ အသံုးျပဳၿပီး အပုိင္းေသးေသးေလးေတြလုပ္ကာ ၾကယ္ေတြရဲ႕ တည္ေနရာကုိ ပုိမို တိတိက်က် ေဖာ္ျပႏုိင္တဲ့နည္းလမ္းကုိ သူက ေဖာ္ထုတ္ခဲ့ပါတယ္။ ဒီနည္းလမ္းေၾကာင့္ ၾကယ္ေတြကုိ တိက်တဲ့ ကုိၾသဒိနိတ္ေတြ သတ္မွတ္ေပးႏုိင္ခဲ့ပါတယ္။

မြတ္လင္ပညာရွင္ႀကီးေတြဟာ နကၡတၱ ကိရိယာတန္ဆာပလာေတြကုိ တီထြင္ေဖာ္ထုတ္ရာမွာ ကၽြမ္းက်င္သူေတြပါ။ ၾကယ္တာယာျပ ကမၻာလံုးပံုစံငယ္ေလးေတြကို ေရးဆြဲဖန္တီးမႈနဲ႔ပတ္သက္ၿပီး ေနာက္ထပ္ ေက်ာ္ၾကားထင္ရွားသူတစ္ယာက္က သကၠရာဇ္ ၉၀၃ ခုႏွစ္မွာ ေမြးဖြားခဲ့တဲ့ ‘အဘ္ဒဲလ္-ရဟ္မန္ အလ္-ဆူဖီ’ (Abd al-Rahman Al-Sufi) ဆုိသူ ျဖစ္ပါတယ္။ အဲဒီလုိ ကမၻာလံုးပံုစံေတြကုိ ေရးဆြဲဖန္တီးခ်င္သူေတြအတြက္ နကၡတ္တာရာပံုရိပ္ေတြနဲ႔ ပတ္သက္တဲ့ က်မ္းတစ္ေစာင္ကုိ သူက ေရးသားျပဳစုခဲ့ၿပီး မြတ္စလင္ကမၻာနဲ႔ ဥေရာပမွာပါ ဒီက်မ္းႀကီးဟာ ေတာ္ေတာ္ လႊမ္းမုိးမႈရွိခဲ့ပါတယ္။ သူေရးခဲ့တဲ့ အျခားက်မ္းေတြထဲမွာ နကၡတၱအိမ္ေျမႇာင္အေၾကာင္း၊ ၾကယ္တာရာျပ ကမၻာပံုစံငယ္ေတြကုိ ဘယ္လုိအသံုးျပဳရမလဲဆုိတဲ့ အေၾကာင္းေတြလည္း ပါ၀င္ပါတယ္။

တာကီ အလ္-ဒင္၏ Sextant

ၾကယ္တာရာျပ ကမၻာလံုးေတြကုိ ၁၆ ရာစုႏွစ္အထိ ဖန္တီးတည္ေဆာက္ခဲ့ၾကၿပီး အမ်ားစုဟာ ဒီေန႔အထိ တည္ရွိေနေပမယ့္ ၁၁ ရာစုအရင္က လက္ရာေတြကေတာ့ ေပ်ာက္ကြယ္သြားခဲ့ပါၿပီ။

အလ္-ခူဂ်န္ဒီ

နကၡတၱေဗဒဆုိင္ရာ ကိရိယာေတြအေၾကာင္း ေရးသားခဲ့တဲ့ မြတ္စလင္ပညာရွင္ေတြ ေတာ္ေတာ္မ်ားမ်ား ရွိခဲ့ၿပီး အဲဒီထဲက တစ္ေယာက္က ‘အဘူ ဘာကာရ္ အစ္ဗေန႔ အလ္-ဆာရက္ဂ်္ အလ္-ဟာမာ၀ီ’ (Abu Bakr ibn al-Sarraj al-Hamawi) ျဖစ္ပါတယ္။ သူဟာ ၁၃၂၉ ခုႏွစ္ ဆီးရီးယားမွာ ကြယ္လြန္ခဲ့ပါတယ္။ သိပၸံဆုိင္ရာ ကိရိယာ တန္ဆာပလာေတြနဲ႔ ဂ်ီၾသေမႀတီ ျပႆနာေတြအေၾကာင္း စာအုပ္မ်ားစြာကုိ သူက ေရးသားခဲ့ၿပီး ‘အလ္-မူကန္တာရန္ အလ္-ယူဆရာ’ (al-muqantarat al-yusra) ဆုိတ့ဲ Quadrant တစ္ခုကုိလည္း သူက တီထြင္ခဲ့ပါတယ္။ သူ႕ရဲ႕ စာအုပ္ေတြထဲမွာ Treatise on Operations with the Hidden Quadrant (ေပ်ာက္ကြယ္ေနသည့္ စက္၀ုိင္းစိတ္ျဖင့္ ေလ့လာေဖာ္ထုတ္ျခင္း) ဆုိတဲ့ စာအုပ္၊ အခ်က္အလက္ ေတာ္ေတာ္ေလးျပည့္စံုတဲ့ Operations with the Circle for Finding Sines (စက္၀ုိင္းျဖင့္ Sine ရွာျခင္း) ဆုိတဲ့ စာအုပ္ေတြ ပါ၀င္ပါတယ္။ သိပၸံ ကိရိယာတန္ဆာပလာေတြ ဖန္တီးမႈနယ္ပယ္မွာ ေအာင္ျမင္ခဲ့ေပမယ့္ အလ္-ဟာမာ၀ီနဲ႔ သူ႕ရဲ႕ တီထြင္ေဖာ္ထုတ္မႈေတြအေၾကာင္း ေရးသားထားတာမ်ိဳး မေတြ႕ရပါဘူး။

ေနာက္ထပ္ နာမည္ေက်ာ္တဲ့ မြတ္စလင္ပညာရွင္တစ္ေယာက္က ‘အဟ္မဒ္ အလ္-ဟာလာဘီ’ (Ahmad al-Halabi) ဆုိသူျဖစ္ပါတယ္။ ဆီးရီးယားႏုိင္ငံ အလက္ပုိမွာ အေျခစိုက္တဲ့ သူဟာ သကၠရာဇ္ ၁၄၅၅ ခုႏွစ္မွာ ကြယ္လြန္ခဲ့တာပါ။ သူ႕ရဲ႕ Aims of Pupils on Operations with the Astrolabe Quadrant ဆုိတဲ့စာအုပ္ဟာ ကိရိယာတန္ဆာပလာေတြနဲ႔ ပတ္သက္တဲ့အေၾကာင္းပါ။

သူနဲ႔ ေခတ္ၿပိဳင္ပညာရွင္တစ္ဦးက ‘အစ္ဇဲလ္-ဒင္ အလ္-၀ါဖုိင္’ (Izz l-Din al-Wafai) ျဖစ္ၿပီး အစပုိင္းက ကုိင္႐ုိ ‘အူမုိင္ယဒ္ဗလီ’ မွာ နိဗာန္ေဆာ္လုပ္တဲ့ သခ်ၤာပညာရွင္တစ္ဦး ျဖစ္ပါတယ္။ အရစ္မသစ္၊ sexagesimal ratio အသံုးျပဳမႈ အပါအ၀င္ သခ်ၤာဆုိင္ရာ က်မ္းေပါင္း ၄၀ ေလာက္နဲ႔ သိပၸံ ကိရိယာေတြနဲ႔ပတ္သက္တဲ့ က်မ္းေတြ ေတာ္ေတာ္မ်ားမ်ား ေရးသားခဲ့ပါတယ္။

Sextant နဲ႔ Quadrant ေတြကုိ မုိးကုပ္စက္၀ုိင္းရဲ႕အထက္က ၾကယ္ေတြရဲ႕ ေထာင့္၊ အျမင့္ကုိ တုိင္းတာရာမွာ အသံုးျပဳတာပါ။ မြတ္စလင္ပညာရွင္ႀကီးေတြက Quadrant ကုိ အဓိကထားကာ တြင္တြင္က်ယ္က်ယ္ အသံုးျပဳၾကၿပီး ဒီကိရိယာကုိ တုိးတက္ေကာင္းမြန္ေအာင္လည္း အဆင့္ျမႇင့္တင္ခဲ့ၾကပါတယ္။

မြတ္စလင္ပညာရွင္ေတြဟာ ေတာ္ေတာ္ေကာင္းမြန္တဲ့ Quadrant တစ္ခ်ိဳ႕ကုိလည္း တီထြင္ခဲ့ပါတယ္။ ႀတီဂုိေနာ္ေမႀတီ ျပႆနာေတြကုိ ေျဖရွင္းဖုိ႔အတြက္ Sine Quadrant ကုိ ၉ ရာစု ဘဂၢဒတ္မွာ တီထြင္ခဲ့ၿပီး၊ ၁၄ ရာစု ဆီးရီးယားမွာ တီထြင္ခဲ့တဲ့ Universal Quadrant ကေတာ့ နကၡတၱေဗဒဆုိင္ရာ ျပႆနာေတြကုိ ေျဖရွင္းဖုိ႔ ျဖစ္ပါတယ္။ ေနကုိအေျချပဳၿပီး အခ်ိန္ကုိတြက္ခ်က္ဖုိ႔အတြက္ Horary Quadrant ကုိ  တီထြင္ခဲ့သလုိ၊ Astrolabe (Almucantar) Quadrant က နကၡတ္ၾကည့္အိမ္ေျမႇာင္ကုိ အေျချပဳထားတာ ျဖစ္ပါတယ္။ ဒီ Quadrant အမ်ားစုကုိ နကၡတၱအိမ္ေျမႇာင္နဲ႔တြဲၿပီး အသံုးျပဳရတာ ျဖစ္ပါတယ္။

ကမၻာႀကီးရဲ႕ အီေကြတာနဲ႔ ေနသြားလမ္းေၾကာင္းၾကားကေထာင့္ (obiliquity) ကုိ တုိင္းတာဖုိ႔အတြက္ သကၠရာဇ္ ၉၉၄ ခုႏွစ္မွာ ‘အလ္-ခူဂ်န္ဒီ’ (Al-Khujandi) ဆုိတဲ့ မြတ္စလင္ပညာရွင္ႀကီးဟာ Sextant တစ္ခုကုိ တီထြင္ခဲ့ပါတယ္။ Fakhri sextant လုိ႔ေခၚၿပီး သူ႕ကုိ ကူညီပံ့ပုိးေပးတဲ့ အစၥဖာဟန္ျပည့္ရွင္ ဘူေ၀ဟစ္မင္းဆက္ ‘ဖာခါရ္ အလ္-ေဒါင္လာ’ (Fakhr al-Dawla) ကုိ အစြဲျပဳၿပီး မွည့္ေခၚထားတာ ျဖစ္ပါတယ္။ အရင္က အဲဒီ Sextant ဟာ ဒီဂရီနဲ႔ မိနစ္ေတြကုိပဲ ဖတ္လုိ႔ရတာျဖစ္ၿပီး အလ္-ခူဂ်န္ဒီက စကၠန္႔ေတြအထိ ဖတ္လုိ႔ရေအာင္ အဆင့္ျမႇင္တင္ေပးခဲ့ပါတယ္။ အလ္-ခူဂ်န္ဒီရဲ႕ sextant ဟာ အရင္က ရွိခဲ့တဲ့ အရာေတြထက္ ပုိႀကီးၿပီး ၆၅.၆ ေပ ရွိပါတယ္။

၁၃ ရာစု အီရန္မွ မုိဟာမက္ အစ္ဗေန႔ ဟီလာလ္၏ ၾကယ္တာယာျပ ကမၻာလံုး

‘တာကီ အလ္-ဒင္’ (Taqi al-Din) ဆုိတဲ့ မြတ္စလင္ပညာရွင္ႀကီးဟာ အလ္-ခူဂ်န္ဒီရဲ႕ Fakhri sextant ထက္  Mural Quadrant လုိ႔ေခၚတဲ့ ပဥၥမ Quadrant အမ်ိဳးအစား အသံုးျပဳရတာကို ပုိၿပီး ႏွစ္သက္သူပါ။ အဲဒီ Mural Quadrant မွာ ေၾကး၀ါ စက္၀ုိင္းျခမ္းႏွစ္ခု ပါ၀င္ၿပီး တစ္ခုကုိ အခ်င္း ၁၉.၇ ေပေလာက္ ရွိကာ အလ္-ခူဂ်န္ဒီရဲ႕ စက္၀ုိင္းစိတ္ထက္ ပုိေသးပါတယ္။ အဲဒီ Quadrant ေတြ Sextant ေတြကို ေဒါင္လုိက္မ်ဥ္းအတုိင္း ရွိေနတဲ့ နံရံေတြမွာ ေတာင္ေျမာက္တန္းၿပီး တပ္ဆင္အသံုးျပဳၾကတာ ျဖစ္ပါတယ္။

ဒီလုိ ႀကီးမားတဲ့ နကၡတၱဆုိင္ရာ ကိရိယာေတြဟာ ဒီေန႔ေခတ္မွာ ေတာ္ေတာ္ေလး က်ံဳ႕သြားခဲ့ေပမယ့္ အေျခခံအယူအဆေတြက မေျပာင္းလဲပါဘူး။ Global Positioning Systems (GPS) စနစ္ မေပၚခင္တုန္းကဆုိရင္ ဒီ ကိရိယာေတြကုိပဲ အဓိကထား အားျပဳသြားလာခဲ့ၾကရတာ ျဖစ္ပါတယ္။

ဆန္းျပားသည့္ ကိရိယာမ်ား

တာကီ အလ္-ဒင္

၁၆ ရာစုက အေက်ာ္ၾကားဆံုး နကၡတၱေဗဒ ပညာရွင္ေတြထဲက ႏွစ္ဦးဟာ အစၥတန္ဘူလ္က တာကီ အလ္-ဒင္ (Taqi al-Din) နဲ႔ ၁၅၇၆ ခုႏွစ္မွာ ဒိန္းမတ္ဘုရင္ ဖရက္ဒရစ္ ၂ (Frederic II) လက္ထက္ စူးစမ္းေလ့လာေရးစင္တာတစ္ခု တည္ေဆာက္ေပးခဲ့တဲ့ တုိင္ခ်ိဳ ဘရာဟီ (Tycho Brahe) တုိ႔ ျဖစ္ပါတယ္။ အဲဒီ စူးစမ္းေလ့လာေရးစင္တာမွာ သူ႕ေခတ္ သူ႕အခါက အေကာင္းဆံုးနဲ႔ စြမ္းအားအျမင့္ဆံုး ကိရိယာေတြကုိ တပ္ဆင္ထားၿပီး နကၡတၱေဗဒနဲ႔ပတ္သက္လုိ႔ တိတိက်က် တြက္ခ်က္မႈေတြ လုပ္ႏုိင္ခဲ့ပါတယ္။ ဂ်ုိဳဟန္းနက္စ္ ကက္ပလာ (Johannes Kepler) ဟာ တုိင္ခ်ိဳဘရာဟီရဲ႕ လက္ေထာက္ျဖစ္ၿပီး ဒီ စူးစမ္းေလ့လာေရးစင္တာေၾကာင့္ပဲ  ကက္ပလာတစ္ေယာက္ နကၡတၱေဗဒနဲ႔ပတ္သက္လို႔ ေတာ္ေတာ္မ်ားမ်ား ရွာေဖြေတြ႕ရွိခဲ့ပါတယ္။

တုိင္ခ်ိဳဘရာဟီနဲ႔ တာကီ အလ္-ဒင္တုိ႔ရဲ႕ စူးစမ္းေလ့လာေရးစင္တာေတြမွာ အသံုးျပဳခဲ့ၾကတဲ့ ကိရိယာ ေတာ္ေတာ္မ်ားမ်ားဟာ အျပန္အလွန္ ဆက္ႏြယ္မႈေတြရွိၾကတယ္လုိ႔ မၾကာေသးခင္က ျပဳလုပ္တဲ့ စူစမ္းေလ့လာမႈမွာ ေဖာ္ျပေနပါတယ္။ ဒါေပမယ့္ ဒီပုဂၢိဳလ္ႏွစ္ဦးစလံုးဟာ သူတုိ႔အရင္က နကၡတၱေဗဒ ပညာရွင္ေတြရဲ႕ ကိရိယာေတြကို ေက်နပ္ျခင္း မရွိပါဘူး။ သူတုိ႔ဟာ Sextant၊ သစ္သားနဲ႔လုပ္ထားတဲ့ Quadrant၊ နကၡတၱနာရီေတြလုိ ကိရိယာအသစ္ေတြကုိ တီထြင္ အသံုးျပဳခဲ့ၾကပါတယ္။

တာကီ အလ္-ဒင္ဟာ ‘မူရွဘ္ဘာဟာ ဘီလ္-မာနာတစ္’ (mushabbahah bil-manatiq) လုိ႔ေခၚတဲ့ Sextant တစ္ခုကို တီထြင္ခဲ့ပါတယ္။ သူတုိ႔ႏွစ္ဦး တီထြင္ခဲ့တဲ့ Sextant ေတြဟာ ၁၆ ရာစုမွာ အေကာင္းဆံုးေသာ နကၡတၱေဗဒ ကိရိယာေတြထဲက တစ္ခုလုိ႔ သတ္မွတ္ျခင္း ခံခဲ့ရပါတယ္။

တာကီ အလ္-ဒင္၏ စူးစမ္းေလ့လာေရးစင္တာတြင္ အလုပ္လုပ္မႈကုိ ေရးဆြဲေဖာ္က်ဴးထားပံု

(ကုိးကား- National Geographic ၏ 1001 Inventions – The Enduring Legacy of Muslim Civilization)

(ကမၻာ့လူ႕အဖြဲ႕အစည္းတြင္ ယေန႔တုိင္ရွင္က်န္ေနသည့္ မြတ္စလင္တုိ႔၏ အေမြအႏွစ္မ်ား – တင္ဆက္ျပီးသမွ် အပုိင္းအားလံုးကို  ဤေနရာ တြင္ ဖတ္႐ႈႏုိင္ပါသည္