– ဒီေန႔ေခတ္လူေတြရဲ႕ အဆင့္ျမင့္ပညာသင္ၾကားမႈ အေျခအေနဟာ သမုိင္းမွာ ဘယ္တုန္းကမွ မရွိခဲ့ဘူးတဲ့ အေျခအေနမ်ိဳး ျဖစ္ပါတယ္။ ဒီလုိ အသိပညာေတြကို က်ားကုတ္က်ားခဲ ရွာေဖြရမယ္ဆုိတဲ့အသိဟာ အလယ္ေခတ္မြတ္စလင္ေတြရဲ႕ ႏွလံုးေသြးေၾကာထဲမွာ စီး၀င္ျပန္႔ႏွံ႔ခဲ့ဖူးၿပီး မြတ္စလင္ေတြအေနနဲ႔ ပညာျပည့္၀ ႏွလံုးလွဖုိ႔၊ စူးစမ္းရွာေဖြဖုိ႔၊ တစ္ဆင့္ျပန္လည္မွ်ေ၀ဖုိ႔ ကုရ္အာန္က်မ္းေတာ္ျမတ္ တစ္အုပ္လံုးမွာ အားေပးတုိက္တြန္းထားျခင္းရဲ႕ အက်ိဳးဆက္လည္း ျဖစ္ပါတယ္။ ဒီသြန္သင္ခ်က္က ဗလီ၀တ္ေက်ာင္းေတာ္ေတြ၊ စာသင္ေက်ာင္းေတြ၊ ေဆး႐ံုေတြ၊ သုေတသနစင္တာေတြနဲ႔ ပညာရွင္ေတြရဲ႕ေနအိမ္ေတြ စတဲ့ေနရာေတြမွာ အဆင့္ျမင့္ပညာရပ္ေတြ သင္ၾကားပုိ႔ခ်မႈစနစ္ကုိ ျဖစ္တည္ေစခဲ့ကာ အလယ္ေခတ္ မြတ္စလင္ကမၻာကုိ ထြန္းေျပာင္ေစခဲ့သလုိ၊ အဲဒီ အသိပညာေတြ၊ သင္ၾကားမႈစနစ္ေတြကုိလည္း ေနာက္ဆံုးမွာ ဥေရာပဆီ အေမြေပးႏုိင္ခဲ့ပါတယ္။
မြတ္စလင္ကမၻာက စာသင္ေက်ာင္းနဲ႔ တကၠသုိလ္ေပၚေပါက္လာမႈမွာ တူညီမႈတစ္ခ်ိဳ႕ ရွိခဲ့ၿပီး ဒါကေတာ့ ဒီ သင္ၾကားမႈစနစ္ ႏွစ္ခုစလံုးဟာ ဗလီ၀တ္ေက်ာင္းေတာ္ေတြမွာ အစျပဳခဲ့တာ ျဖစ္ပါတယ္။ ဒါေပမယ့္ တကၠသုိလ္ကုိေတာ့ အာရဘီလုိ “ဂ်ာမီအာဟ္” (Jami’ah) လုိ႔ေခၚၿပီး ဗလီ၀တ္ေက်ာင္းေတာ္အတြက္ သံုးႏႈန္းတဲ့ ဂ်ာမီ (Jami’) ဆုိတဲ့စကားလံုးရဲ႕ ဣတၳိလိင္သေဘာသဘာ၀ကုိ ေဖာ္ညႊန္းတာျဖစ္ပါတယ္။ ဒါ့ေၾကာင့္ အာရဘီမွာ ဘာသာေရးဆုိင္ရာေနရာနဲ႔ အဆင့္ျမင့္ပညာ သင္ၾကားေရးဌာနေတြဟာ ဆက္ႏြယ္ ပတ္သက္ေနပါတယ္။ ဒါေပမယ့္ အျခားေသာဘာသာတရားေတြနဲ႔ ယဥ္ေက်းမႈေတြမွာေတာ့ ဒီလုိ ထပ္တူက်မႈမ်ိဳးကုိ မေတြ႕ရပါဘူး။ အစၥလာမ္သာသနာက အခ်ိဳ႕ေသာ ဗလီ၀တ္ေက်ာင္းေတာ္ေတြဟာ ေရွးအက်ဆံုး တကၠသုိလ္ေတြ ျဖစ္ခဲ့ပါတယ္။
ဗလီအေျချပဳ တကၠသုိလ္မ်ား
ဗလီ၀တ္ေက်ာင္းေတာ္အေျချပဳတဲ့ တကၠသိုလ္ေတြထဲက ေက်ာ္ၾကားတဲ့ တကၠသုိလ္ေတြထဲမွာ အီဂ်စ္ႏုိင္ငံက အလ္-အဇ္ဟာရ္ (Al-Azhar) တကၠသုိလ္လည္း တစ္ခုအပါအ၀င္ျဖစ္ၿပီး ႏွစ္ေပါင္း ၁၀၃၀ ေက်ာ္ၾကာၿပီျဖစ္ေပမယ့္ ယေန႔တုိင္ အသိပညာေတြကုိ ျဖန္႔ျဖဴးေပးေနဆဲ ျဖစ္ပါတယ္။ အီဂ်စ္က အဆင့္ျမင့္ပညာ သင္ၾကားမႈမွာ အခ်က္အျခာေနရာတစ္ခု ျဖစ္တာေၾကာင့္ အလ္-အဇ္ဟာရ္တကၠသုိလ္ႀကီးဟာ ထိပ္တန္း အသိပညာရွင္၊ အတတ္ပညာရွင္ေတြ စုေ၀းရာေနရာတစ္ခု ျဖစ္ခဲ့ပါတယ္။ တည္ေထာင္ခဲ့တဲ့ သက္တမ္း ၾကာျမင့္မႈေၾကာင့္ နာမည္ႀကီးသလုိ၊ ေနာက္ထပ္ နာမည္ႀကီးရတဲ့ အေၾကာင္းအရင္းကေတာ့ လက္ေတြ႕အသံုးခ် အလင္းပညာရပ္ရဲ႕ ဖခင္ျဖစ္ၿပီး ဒီတကၠသုိလ္မွာ အခ်ိန္အေတာ္ၾကာ ေနထုိင္ခဲ့တဲ့ အစ္ဗေန႔ အလ္-ေဟသမ္ (Ibn al-Haytham)၊ ၁၄ ရာစုက ထိပ္တန္း လူမႈေဗဒပညာရွင္ အစ္ဗေန႔ အလ္-ခါလ္ဒန္ (Ibn al-Khaldun) တုိ႔လုိ စြယ္စံုရ ပညာရွင္ႀကီးေတြ ေပၚထြက္ခဲ့တာေၾကာင့္လည္း ျဖစ္ပါတယ္။ အလ္-ခါလ္ဒန္ဟာ အလ္-အဇ္ဟာရ္မွာ ဆရာတစ္ေယာက္အျဖစ္ သင္ၾကားပုိ႔ခ်ေပးခဲ့သူတစ္ေယာက္ပါ။
ေနာက္ထပ္ထင္ရွားတဲ့ ဗလီ၀တ္ေက်ာင္းေတာ္အေျချပဳ တကၠသိုလ္တစ္ခုကေတာ့ ေမာ္႐ုိကုိႏုိင္ငံ ဖက္ဇ္ၿမိဳ႕က အလ္-ကြာရာ၀ီယင္ (Al-Qarawiyin) ပဲျဖစ္ပါတယ္။ ဒီတကၠသုိလ္ကုိ အစ္ဒရီဆစ္ဒ္မင္းဆက္ (Idrisids) အုပ္ခ်ဳပ္တဲ့အခ်ိန္အတြင္း ဖာတီမာ အလ္-ဖီဟ္ရီ (Fatima al-Fihri) လုိ႔ေခၚတဲ့ အမ်ိဳးသမီးငယ္တစ္ဦးဟာ သကၠရာဇ္ ၈၅၉ ခုႏွစ္မွာ ဗလီ၀တ္ေက်ာင္းေတာ္အျဖစ္ စတင္ တည္ေဆာက္ခဲ့တာ ျဖစ္ပါတယ္။ ဖာတီမာဟာ အလြန္ စိတ္ႏွလံုးသားျဖဴစင္ၿပီး ဘာသာေရးကိုင္း႐ႈိင္းသူ တစ္ေယာက္လည္း ျဖစ္ပါတယ္။ ပညာလည္းတတ္ၿပီး ေအာင္ျမင္တဲ့ စီးပြားေရးသမားဖခင္ ကြယ္လြန္ေသဆံုးခဲ့တဲ့အခါ အေမြအေျမာက္အမ်ားရခဲ့တဲ့ ဖာတီမာဟာ သူ႕ရဲ႕ ေငြေၾကးပုိင္ဆုိင္မႈအားလံုးကုိ ဖက္ဇ္က ျပည္သူေတြအတြက္ သင့္ေလ်ာ္တဲ့ ဗလီ၀တ္ေက်ာင္းေတာ္အေျချပဳ တကၠသုိလ္ေတြ တည္ေဆာက္ဖုိ႔မွာ အသံုးျပဳဖို႔ စိတ္ပုိင္းျဖတ္ခဲ့ပါေတာ့တယ္။ အေဆာက္အဦး ေဆာက္လုပ္ရာမွာ သူမဟာ ကန္႔သတ္ခ်က္တစ္ခု ထားရွိၿပီး ဒါကေတာ့ အဲဒီအေဆာက္အဦးအတြက္ ပါ၀င္ပစၥည္းေတြဟာ ေဒသတစ္ခုတည္းကပဲ ျဖစ္ရမယ္ဆုိတာပါပဲ။ စီမံကိန္းစတင္ခ်ိန္ကစလုိ႔ ၿပီးဆံုးခ်ိန္အထိ သူမဟာ ေန႔စဥ္ ဥပုသ္သီလကုိ မျပတ္တမ္း ေဆာက္တည္ခဲ့ပါတယ္။
ႀကီးက်ယ္ခမ္းနားတဲ့ ဗလီ၀တ္ေက်ာင္းေတာ္အခ်ိဳ႕လုိပဲ အလ္-ကြာရာ၀ီယင္ ဗလီ၀တ္ေက်ာင္းေတာ္ဟာလည္း တည္ေဆာက္ၿပီး သိပ္မၾကာခင္မွာ ဓမၼေရးရာသင္ၾကားမႈနဲ႔ ႏုိင္ငံေရး ေဆြးေႏြးမႈတုိ႔အတြက္ အဓိကေနရာတစ္ခု ျဖစ္လာပါတယ္။ တစ္ျဖည္းျဖည္းနဲ႔ သသဘာ၀သိပၸံလုိ ၀ိဇၨာ၊ သိပၸံဘာသာရပ္အားလံုးကုိ သင္ၾကားပုိ႔ခ်ေပးတဲ့ ေက်ာင္းေတာ္ႀကီးျဖစ္လာခဲ့ၿပီး သမုိင္းတစ္ေလွ်ာက္ အေစာဆံုးတကၠသုိလ္ေတြထဲက တစ္ခုအျဖစ္ မွတ္တမ္း၀င္ခဲ့ပါေတာ့တယ္။ အလ္-ကြာာရာ၀ီယင္ ဗလီ၀တ္ေက်ာင္းေတာ္အေျချပဳ တကၠသုိလ္မွာ နကၡတေဗဒ ကိရိယာေတြ၊ ဆက္ေျခေလွ်ာတုိင္းကိရိယာ၊ သဲနာရီ အပါအ၀င္ အခ်ိန္ကုိ တိုင္းတာမွတ္သားႏုိင္တဲ့ အျခားေသာ ပစၥည္းကိရိယာေတြ ပါ၀င္တဲ့ ‘အခ်ိန္ျပ အခန္းမ်ား’ အစရွိတဲ့ အဆင္ျမင့္ပညာ ေလ့လာမႈဆုိင္ရာ ပစၥည္းပစၥယာ အစံုအလင္ကုိလည္း ထားရွိေပးခဲ့ပါတယ္။ ကုရ္အာန္က်မ္းေတာ္ျမတ္၊ ဘာသာေရး၊ ဥပေဒ၊ အေျပာအေဟာ၊ စကားေျပ၊ ကဗ်ာလကၤာ ေရးသားစပ္ဆိုမႈ၊ အတြက္အခ်က္၊ သခ်ၤာ၊ ပထ၀ီနဲ႔ ေဆးပညာရပ္ေတြကုိလည္း ဒီတကၠသုိလ္ႀကီးမွာ သင္ၾကားပုိ႔ခ်ေပးသလုိ သဒၵါ၊ မြတ္စလင္သမုိင္း၊ ဓာတုေဗဒပညာရပ္ စတာေတြဟာလည္း တကၠသုိလ္ရဲ႕ ျပဌာန္းဘာသာရပ္ေတြထဲမွာ ပါ၀င္ခဲ့ပါတယ္။ ဘာသာရပ္စံုလင္မႈ၊ သင္ၾကားနည္းစနစ္ ေကာင္းမြန္မႈေတြေၾကာင့္ အလ္-ကြာရာ၀ီယင္တကၠသုိလ္ဟာ အဲဒီေခတ္အခါက အာဖရိက ေနရာအႏွံ႔မွာရွိတဲ့ ပညာရွင္ေတြ၊ ေက်ာင္းသားေတြကုိ ဆြဲေဆာင္ႏုိင္တဲ့ တကၠသုိလ္ႀကီးတစ္ခု ျဖစ္ခဲ့ပါတယ္။
ဗလီ၀တ္ေက်ာင္းေတာ္အေျချပဳ ဒီတကၠသုိလ္ေတြရဲ႕ ေက်ာ္ၾကားမႈဟာ ေဒသတြင္းမွာသာမကဘဲ ပတ္၀န္းက်င္က အျခားႏုိင္ငံေတြအထိပါ ျပန္႔ႏွံ႔ခဲ့ၿပီး အဲဒီေဒသ တစ္နံတစ္လ်ားက ေက်ာင္းသားေတြအတြက္ အားကုိးအားထားျပဳစရာ အသိပညာစင္တာေတြ ျဖစ္ခဲ့ပါတယ္။ အဘၻာစစ္မင္းဆက္အုပ္စုိးစဥ္ အီရတ္ႏုိင္ငံ ဘဂၢဒတ္ၿမိဳ႕က တကၠသုိလ္ေတြ နာမည္ႀကီးတဲ့အခ်ိန္မွာ ဆီးရီးယား၊ ပါရွားနဲ႔ အိႏၵိယလုိ ႏုိင္ငံေတြက ေက်ာင္းသားေတြဟာ တကူးတကလာေရာက္ၿပီး ေဆးပညာ၊ ေဆး၀ါးပညာ၊ အင္ဂ်င္နီယာပညာ၊ နကၡတေဗဒနဲ႔ အျခားေသာပညာရပ္ေတြကုိ သင္ယူေလ့လာခဲ့ၾကပါတယ္။ ကုိင္႐ုိၿမိဳ႕က အလ္-အဇ္ဟာရ္ တကၠသုိလ္မွာ လာေရာက္ပညာသင္ၾကားသူေတြထဲ အီဂ်စ္ႏုိင္ငံတစ္၀ွမ္းက ျပည္သူေတြနဲ႔အတူ ႏုိင္ငံျခားသားအေရအတြက္ အေျမာက္အမ်ား ပါ၀င္ခဲ့ပါတယ္။
တူနီးရွားႏုိင္ငံက ေဇတူနာ (Zaytuna) ဗလီ၀တ္ေက်ာင္းေတာ္မွာ သဒၵါ၊ ယုတၱိေဗဒ၊ အခ်က္အလက္ စုေဆာင္းမႈ ဘာသာရပ္၊ သုေတသနာဆုိင္ရာ စည္းကမ္းနည္းလမ္းမ်ား၊ စၾကာ၀ဠာေဗဒ၊ သခ်ၤာ၊ ပထ၀ီ၊ တြင္းထြက္ေဗဒနဲ႔ အသက္ေမြး၀မ္းေၾကာင္းဆုိင္ရာပညာရပ္ စတာေတြကုိ သင္ၾကားပုိ႔ခ်ေပးခဲ့တဲ့ လက္ေရးမူေတြကုိ ယေန႔တုိင္ ေတြ႕ႏုိင္ပါေသးတယ္။ တူနီးရွားႏုိင္ငံ ေကြရာ၀မ္ၿမိဳ႕ (Qayrawan) က အာတီကာစာၾကည့္တုိက္ (Atiqa) မွာ သကၠရာဇ္ ၄၂၀ မတုိင္ခင္ စိန္႔ ဂ်ယ္႐ုိမီ (Jerome) ေရးသားတဲ့ Ancient Nations (ေရွးေခတ္ႏုိင္ငံမ်ား) စာအုပ္ရဲ႕ အာရဘီဘာသာျပန္ကုိ ေတြ႕ျမင္ႏုိင္ပါတယ္။
အဲဒီ ဗလီ၀တ္ေက်ာင္းေတာ္အေျချပဳ တကၠသုိလ္ေတြမွာ သင္ၾကားေပးတဲ့ ဘာသာရပ္ေတြဟာ ခက္ခဲနက္နဲၿပီး အထူးသျဖင့္ လမ္းသစ္ေဖာက္ရတဲ့ ေဆးပညာရပ္မွာ ေတာ္ေတာ္ေလး အားထုတ္ခဲ့ရပါတယ္။ ဒီတကၠသုိလ္ေတြရဲ႕ ေဆးပညာဌာနေတြဟာ အခ်ိန္ၾကာၿပီး နက္နဲတဲ့ စူးစမ္းရွာေဖြမႈေတြကုိလည္း လုပ္ေဆာင္ခဲ့ရပါတယ္။
ဥေပဒပညာမွာဆုိရင္လည္း ေက်ာင္းသားေတြဟာ ဘြဲ႕ႀကိဳသင္တန္းေပးမႈကုိ တက္ေရာက္ရၿပီး အဲဒီသင္တန္း ေအာင္ျမင္မွသာ သူတုိ႔ရဲ႕ဆရာျဖစ္သူက တပည့္အျဖစ္ ေရြးခ်ယ္တာျဖစ္ပါတယ္။ အဲဒီအခ်ိန္က်မွ ေက်ာင္းသားေတြဟာ တကၠသုိလ္ဘြဲ႕အတြက္ ဆက္လက္ေလ့လာရၿပီး အခ်ိန္ကာလတစ္ခု ၾကာျမင့္ပါတယ္။ ဥပေဒပညာမွာ ေပါက္ေျမာက္တဲ့ဆရာတစ္ဆူ ျဖစ္ဖုိ႔အတြက္ ႏွစ္ ၂၀ ေလာက္အထိ တက္ၾကရၿပီး ဥပေဒပညာရွင္တစ္ေယာက္အျဖစ္ ေဆာင္ရြက္ခ်င္တယ္ဆုိရင္ေတာ့ အသိအမွတ္ျပဳလက္မွတ္နဲ႔ အာဏာပုိင္ေတြဆီက လုိင္စင္ကို လုိအပ္ပါတယ္။
ဘြဲ႕ေပးမႈကုိလည္း မြတ္စလင္မ်ားက စတင္ခဲ့
အဲဒီအသိအမွတ္ျပဳလက္မွတ္ကုိ အီဂ်ာဇက္ (Ijazas) လုိ႔ေခၚၿပီး၊ ႐ုိး႐ုိးဘြဲ႕ကုိ ေခၚဆုိတဲ့ ‘ဘာကာလာရက္စ္’ (baccalareus) ရဲ႕ မူလအစလည္း ျဖစ္ပါတယ္။ အဲဒီ ဘာကာလာရက္စ္ စကားလံုးဟာ ပုပ္ ဂရီဂုိရီ ၉ (Pope Gregory IX) ၁၂၃၁ မွာ တည္ေထာင္ခဲ့တဲ့ ပဲရစ္တကၠသုိလ္ (University of Paris) ရဲ႕ ဘြဲ႕ခ်ီးျမႇင့္မႈစနစ္မွာ စတင္အသံုးျပဳခဲ့ပါတယ္။ ဒါဟာ မြတ္စလင္ေတြအသံုးျပဳတဲ့ အာရဘီစကားလံုး ဘီ-ဟာ့က္ အလ္-ရီ၀ါယဟ္ (Bi-haqq al-riwayah) ကုိ အေနာက္တုိင္းမႈ ျပဳလုိက္တာလည္း ျဖစ္ႏုိင္ပါတယ္။ ဘီ-လ္ဟာ့က္ အလ္-ရီ၀ါယဟ္ရဲ႕ အဓိပၸါယ္ကေတာ့ ‘အျခားတစ္ေယာက္ကုိ သင္ၾကားေပးႏုိင္ခြင့္’ ျဖစ္ၿပီး ဒီစကားလံုးကုိ အီဂ်ာဇက္ အသိမွတ္ျပဳလက္မွတ္ေတြမွာ ရာစုႏွစ္ေျခာက္ခုေလာက္ ထည့္သြင္းအသံုးျပဳခဲ့ပါတယ္။ ေက်ာင္းသားတစ္ေယာက္ဟာ တကၠသုိလ္သင္ၾကားမႈ ၿပီးဆံုးၿပီဆုိရင္ ဒီ အီဂ်ာဇက္ အသိအမွတ္ျပဳလက္မွတ္ကုိ ရရွိၿပီး သူဟာ အျခားတစ္ေယာက္ကုိ သင္ၾကားေပးႏုိင္ၿပီလုိ႔ ဆုိလုိျခင္းျဖစ္ပါတယ္။
ဒီေန႔ေခတ္ ႏုိင္ငံတကာကေက်ာင္းေတြမွာေတာ့ Baccalaureate ဆုိတာ အေျခခံပညာ ေနာက္ဆံုးအဆင့္ကုိ ေအာင္ျမင္ၿပီးေျမာက္ၿပီး တကၠသုိလ္တက္ဖုိ႔အတြက္ အဆင့္မီတယ္လုိ႔ ဆုိလုိတာျဖစ္ပါတယ္။
မြတ္စလင္ေတြဟာ အဆင့္ျမင့္ပညာ သင္ၾကားမႈစနစ္ေတြကိုလည္း သတ္သတ္မွတ္မွတ္ ျပဌာန္ေပးခဲ့ပါတယ္။ ၀င္ခြင့္စာေမးပြဲေတြ၊ ေနာက္ဆံုးစာေမးပြဲေတြ၊ ဘြဲ႕လက္မွတ္ခ်ီးျမႇင့္မႈ၊ ဌာနတစ္ခုကေန ေနာက္တစ္ခုကုိ သြားေရာက္သင္ယူမႈ၊ ႏုိင္ငံတကာေက်ာင္းသားမ်ား လက္ခံသင္ၾကားမႈ၊ ပညာေတာ္သင္ဆု ေပးအပ္ခ်ီးျမႇင့္မႈ စတာေတြကုိလည္း မြတ္စလင္ေတြကပဲ စတင္ခဲ့တာ ျဖစ္ပါတယ္။ တကယ္ေတာ့ အလယ္ေခတ္ မြတ္စလင္ကမၻာက တကၠသုိလ္ေတြရဲ႕ သင္ၾကားမႈနည္းလမ္းေတြ၊ ပံုစံေတြဟာ ဒီေန႔ေခတ္တကၠသုိလ္ေတြနဲ႔ ေတာ္ေတာ္ေလး သြားတူေနပါတယ္။ သူတုိ႔မွာ ေကာလိပ္ပညာေရးစနစ္လည္း ရွိခဲ့ၿပီး ဘာသာရပ္ဆုိင္ရာ ကၽြမ္းက်င္မႈကုိလုိက္ကာ ပညာေတာ္သင္ဆုေပးတာ၊ ခ်ီးေျမႇာက္တာမ်ိဳးေတြလည္း ရွိခဲ့ပါတယ္။
ဥေရာပကုိ ေရာက္ၿပီ
မြတ္စလင္ေတြရဲ႕ ပညာေရးစနစ္ဟာ ၁၂ ရာစုေလာက္မွာ အလယ္ေခတ္ဥေရာပကုိ ႐ုိက္ခတ္ခဲ့ပါတယ္။ ႏွစ္ေပါင္း ၄၀၀ အရင္ေလာက္က အာရဘီဘာသာစကားနဲ႔ ေရးသားထားတဲ့ ပညာရပ္ဆုိင္ရာ စာအုပ္ေတြကုိ လက္တင္ဘာသာစကားနဲ႔ ဘာသာျပန္ဆုိမႈကုိ အံုနဲ႔က်င္းနဲ႔ ျပဳလုပ္ခဲ့ၾကၿပီး၊ မြတ္စလင္ေတြရဲ႕ လက္ေတြ႕စမ္းသပ္မႈကေန ရရွိခဲ့တဲ့ အယူအဆေတြကုိလည္း ဥေရာပက ထိေတြ႕ခြင့္ရခဲ့ပါတယ္။ အကုိးအကားအေထာက္အထား ခုိင္ခုိင္မာမာရွိတဲ့ ပညာရပ္ေတြကုိ ရရွိျခင္းက တတိယအဆင့္ေလာက္သာရွိတဲ့ ဥေရာပပညာေရးကို လႈပ္ႏႈိးလုိက္သလုိျဖစ္ခဲ့ၿပီး၊ ဥေရာပမွာ ေခတ္စားခဲ့တဲ့ ဘာသာေရးနဲ႔သိပၸံပညာအၾကား ထိပ္တုိက္ေတြ႕ႏုိင္တယ္ဆုိတဲ့ အယူအဆကုိလည္း ယုိင္နဲ႔ေစခဲ့ပါတယ္။ ၁၁၄၀ ျပည့္ႏွစ္ေတြမွာ ခ်ာထရက္စ္ၿမိဳ႕ (ယခုျပင္သစ္တြင္ရွိသည္) က ဒႆနပညာရွင္ သီယာရီ (Thierry) ဟာ ခ်ာထရက္စ္ ကက္သလစ္ဘုရားေက်ာင္း (Chartres Cathedral) မွာ သိပၸံနည္းက် ေလ့လာဆန္းစစ္မႈက သမၼာက်မ္းစာပါ ကမၻာႀကီးဖန္ဆင္းမႈနဲ႔ လုိက္ေလ်ာညီေထြရွိတယ္လုိ႔ သင္ၾကားပုိ႔ခ်ေပးခဲ့ၿပီး ရီေနဆန္း (Renaissance) လုိ႔ေခၚတဲ့ ဉာဏ္သစ္ေလာင္းေတာ္လွန္ေရးႀကီးကုိ လမ္းခင္းေပးခဲ့ပါတယ္။
ဥေရာပက ပထမဆံုးတကၠသုိလ္ဟာ အီတလီႏုိင္ငံက ဆာလာႏုိၿမိဳ႕ (Salerno) မွာ ေပၚထြက္လာခဲ့ၿပီး ၁၁ ရာစုမွာ ကြန္စတန္တုိင္း သည္ အာဖရိကန္ (Constantine The African) လုိ႔ေခၚတဲ့ ဆရာ၀န္တစ္ေယာက္ ေရာက္ရွိလာၿပီးတဲ့ေနာက္ပုိင္းမွာ နာမည္ေက်ာ္လာခဲ့ပါတယ္။ ျပင္သစ္ႏုိင္ငံ မြန္႔ပဲလီယာ (Montpellier) ၿမိဳ႕က တကၠသုိလ္ကေတာ့ ဆာလာႏုိတကၠသုိလ္ရဲ႕ ေနာက္ဆက္တြဲျဖစ္ၿပီး မြတ္စလင္ေတြ ရွာေဖြေဖာ္ထုတ္ခဲ့တဲ့ ေဆးပညာရပ္ေတြ၊ နကၡတေဗဒပညာရပ္ေတြကုိ အထူးျပဳေလ့လာရာ စင္တာႀကီးတစ္ခု ျဖစ္ခဲ့ပါတယ္။ မြန္႔ပဲလီယာၿမိဳ႕ဟာ အဲဒီခတ္အခါက မြတ္စလင္နဲ႔ ဂ်ဴးလူမ်ိဳးအေရအတြက္ အေတာ္မ်ားမ်ား ရွိတဲ့ေနရာျဖစ္ၿပီး၊ မြတ္စလင္ေတြအုပ္စုိးတဲ့ စပိန္နဲ႔လည္း နီးစပ္မႈ ရွိခဲ့ပါတယ္။
၁၂ ရာစု အစပုိင္းကစလုိ႔ အေနာက္တုိင္းရဲ႕ ပညာေရးဆုိင္ရာ အခ်က္အျခာေနရာဟာ ပဲရစ္ၿမိဳ႕ျဖစ္ခဲ့ၿပီး “က၀ိပညာရွင္မ်ား၏ၿမိဳ႕ေတာ္” လုိ႔ အမည္တြင္ခဲ့ပါတယ္။ သိပၸံနဲ႔၀ိဇၨာနယ္ပယ္မွာ အာရပ္ေတြရဲ႕ ေတြ႕ရွိခ်က္ေတြ၊ အားထုတ္ႀကိဳးပမ္းမႈေတြဟာလည္း လွည့္လည္သြားလာေနတဲ့ ပညာရွင္ေတြနဲ႔အတူ အေနာက္တုိင္းကုိ ေရာက္ရွိလာခဲ့ၾကပါတယ္။ တကယ္ေတာ့ ေအာက္စဖုိ႔ဒ္တကၠသုိလ္ (Oxford) လုိ အေစာဆံုး အဂၤလိပ္တကၠသုိလ္ေတြဟာ ပညာျပည့္၀တဲ့ ဒီလုိ ခရီးသြားပညာရွင္ေတြ၊ ခ႐ူးဆိတ္စစ္ပြဲကေန ျပန္လာတဲ့ စစ္သားေတြကေနတစ္ဆင့္ အစျပဳ ျဖစ္တည္လာတာျဖစ္ၿပီး၊ ေကာ္ဒုိဘာ (Cordoba) လုိ မြတ္စလင္တကၠသုိလ္ေတြကုိ သြားေရာက္လည္ပတ္မႈကေနတစ္ဆင့္ ဘာသာေရးတစ္ဖက္ပိတ္ သေဘာတရားထက္ က်ိဳးေၾကာင္းဆင္ျခင္မႈအေပၚ အေျခခံတဲ့ ပညာရပ္ဆိုင္ရာစာအုပ္ေတြကုိ ဘာသာျပန္ဆုိ ယူေဆာင္လာၾကတာျဖစ္တယ္လုိ႔ ဒီေန႔ေခတ္သမုိင္းပညာရွင္ေတြက ၀န္ခံေျပာဆုိထားၾကပါတယ္။
ပါေမာကၡ ထိုင္ခံု
ပါေမာကၡဆုိတဲ့ရာထူးအတြက္ သီးသန္႔ထုိင္ခံုတစ္ခုထားေပးတာ၊ အစည္းအေ၀းမွာ ဥကၠဌတစ္ေယာက္ ခန္႔အပ္တင္ေျမႇာက္တာေတြကုိလည္း မြတ္စလင္ေတြကပဲ အစျပဳခဲ့တာ ျဖစ္ပါတယ္။
လြန္ခဲ့တဲ့ႏွစ္ေပါင္း တစ္ေထာင္ေက်ာ္အရင္က မြတ္စလင္ေတြရဲ႕ စာသင္ေက်ာင္းေတြနဲ႔ တကၠသုိလ္ေတြမွာ ေက်ာင္းသားေတြက ပါေမာကၡရဲ႕ပတ္ပတ္လည္မွာ ၀ုိင္းထုိင္ၿပီး ပညာဆည္းပူးေလ့လာေလ့ရွိၾကကာ ဒါကုိ ဟာလာကက္ အလ္-အီလ္မ္ (Halaqat al-‘ilm) ဒါမွမဟုတ္ ဟာလာကာ (halaqa) လုိ႔ ေခၚတြင္ခဲ့ပါတယ္။ အဲဒီလုိဆည္းပူးၾကတဲ့အခါ ေက်ာင္းသားေတြ ျမင္ႏုိင္ေအာင္၊ သင္ၾကားပုိ႔ခ်ေပးတဲ့အသံကုိ ေက်ာင္းသားေတြ ၾကားႏုိင္ေအာင္လုိ႔ ပါေမာကၡဟာ ခံုျမင့္ျမင့္ေလးေပၚမွာ ထုိင္ေလ့ရွိရာကေန ပါေမာကၡထုိင္ခံု ေပၚေပါက္လာခဲ့တာပဲ ျဖစ္ပါတယ္။ ပါေမာကၡကိုေတာ့ တုိင္းျပည္ကုိအုပ္စုိးတဲ့ ခလီဖာသမၼတ ဒါမွမဟုတ္ ပညာရွင္မ်ားေကာ္မတီကေန ေရြးခ်ယ္ၿပီး အဓိကဗလီ၀တ္ေက်ာင္းေတာ္တစ္လံုးမွာ ခန္႔ထားေလ့ရွိကာ အဲဒီပါေမာကၡဟာ အသက္ထက္ဆံုးတုိင္ ပညာသင္ၾကားေရးလုပ္ငန္းကုိ လုပ္ေဆာင္ၾကပါတယ္။ ဒါ့ေၾကာင့္ အလယ္ေခတ္မြတ္စလင္ကမၻာမွာ သက္တမ္းရင့္ ပါေမာကၡေတြ ပံုမွန္လုိလုိရွိၿပီး အဘူ အလီ အလ္-ခါတာနီ (Abu Ali al-Kattani) လုိ႔ေခၚတဲ့ ပါေမာကၡႀကီးဟာဆုိရင္ အသက္ ၈၀ ေက်ာ္ ကြယ္လြန္တဲ့အခ်ိန္အထိ ေက်ာင္းသားေတြကုိ ပညာသင္ၾကားပုိ႔ခ်ေပးခဲ့ကာ ပါေမာကၡရာထူးကုိ ႏွစ္ေပါင္း ၅၀ ေလာက္ ရရွိခဲ့ပါတယ္။
ဆန္ကုိရီတကၠသုိလ္ (University of Sankore)
ကမၻာ့ေတာင္ဘက္အျခမ္းကို မြတ္စလင္ေတြအုပ္စုိးခဲ့တဲ့အခ်ိန္ ေျပာစမွတ္ျပဳေလာက္စရာ တကၠသုိလ္တစ္ခုကေတာ့ မာလီႏုိင္ငံ တင္ဘြက္တူၿမိဳ႕ (Timbuktu) က ဆန္ကုိရီတကၠသုိလ္ ျဖစ္ပါတယ္။ အဲဒီတကၠသုိလ္ဟာ မာလီႏုိင္ငံတြင္သာမကဘဲ အိမ္နီးခ်င္း ဂါနာ (Ghana) နဲ႔ ဆြန္ေဟး (Songhay) တုိ႔က လာေရာက္ပညာသင္ၾကားရတဲ့အထိ အသိပညာပုိင္းဆုိင္ရာမွာ အခ်က္အျခာေနရာ ျဖစ္ခဲ့ပါတယ္။
ဒီတကၠသုိလ္ဟာ တင္ဘြက္တူ တရားသူႀကီးခ်ဳပ္ျဖစ္တဲ့ အလ္-ကြာဒီ အကြစ္ဘ္ အစ္ဗေန႔ မဟ္မူးဒ္ အစ္ဗေန႔ အူမာရ္ (Al-Qadi Aqib ibn Mahmud ibn Umar) က သကၠရာဇ္ ၉၈၉ မွာ တည္ေဆာက္ခဲ့တဲ့ ဆန္ကုိရီ ဗလီ၀တ္ေက်ာင္းေတာ္ကေနတစ္ဆင့္ ျဖစ္တည္လာတာ ျဖစ္ပါတယ္။ အစ္ဗေန႔ အူမာရ္ဟာ ပညာေရးမွာ ႏွံ႔စပ္တဲ့ ပုဂၢဳိလ္တစ္ေယာက္လည္း ျဖစ္ပါတယ္။ ဆန္ကုိရီဗလီ၀တ္ေက်ာင္းေတာ္ရဲ႕ အတြင္းပုိင္းအျပင္ဆင္ဟာ မကၠာၿမိဳ႕က ကအ္ဗာဟ္ (Ka’bah) ၀တ္ေက်ာင္းေတာ္ရဲ႕ အေနအထားအတုိင္း အတိအက် ေဆာက္လုပ္ထားတာပါ။ မန္ဒီကာမ်ိဳးႏြယ္ (Mandika) က ႂကြယ္၀တဲ့အမ်ိဳးသမီးတစ္ဦးဟာ ေနာက္ပုိင္းမွာ ဆန္ကုိရီတကၠသုိလ္ကုိ ေငြေၾကးေထာက္ပံ့ေပးခဲ့ၿပီး၊ တကၠသုိလ္ကလည္း ေဒသအတြင္းမွာ ပညာေရးဆုိင္ရာ အေရးပါတဲ့ေနရာတစ္ခု ျဖစ္လာခဲ့ပါတယ္။ တကၠသုိလ္ႀကီးဟာ ေအာင္ျမင္ခဲ့ၿပီး ၁၂ ရာစုမွာအေရာက္မွာေတာ့ လူေပါင္း ၁ သိန္းေလာက္ရွိတဲ့ တင္ဘြက္တူၿမိဳ႕က ဆန္ကုိရီ တကၠသုိလ္မွာ ေက်ာင္းသားေပါင္း ၂၅၀၀၀ အထိ ရွိခဲ့ပါတယ္။
ဆန္ကုိရီတကၠသုိလ္မွာ လြတ္လပ္တဲ့ေကာလိပ္ေပါင္း အေျမာက္အမ်ားရွိခဲ့ၿပီး အဲဒီေကာလိပ္ တစ္ခုခ်င္းစီကုိ ပါေမာကၡတစ္ဦးခ်င္းစီက ႀကီးၾကပ္အုပ္ခ်ဳပ္ခဲ့ပါတယ္။ သင္ၾကားေပးတဲ့ ဘာသာရပ္ေတြထဲမွာလည္း ကုရ္အာန္က်မ္းေတာ္ျမတ္၊ အစၥလာမ့္ေရးရာ၊ ဥပေဒပညာ၊ စာေပ၊ ေဆးပညာ၊ ခြဲစိတ္ပညာ၊ နကၡတေဗဒ၊ သခ်ၤာ၊ ႐ူပေဗဒ၊ ဓာတုေဗဒ၊ ဒႆနိကေဗဒ၊ ဘာသာစကား၊ ပထ၀ီ၊ သမုိင္းနဲ႔ အႏုပညာဘာသာရပ္ စတာေတြ ပါ၀င္ခဲ့ပါတယ္။
ဒီပညာရပ္ေတြတင္မကဘဲ ကုန္သြယ္မႈပညာ၊ စီးပြားေရးပညာနဲ႔ ေလာကနီတိေတြလုိ ပညာရပ္မ်ိဳးေတြကုိလည္း သင္ၾကားပုိ႔ခ်ေပးပါေသးတယ္။ ကုန္သြယ္မႈပညာမွာေတာ့ လက္သမားအတတ္၊ လယ္ယာလုပ္ငန္းအတတ္၊ ငါဖမ္းနည္း၊ ေဆာက္လုပ္ေရး၊ ဖိနပ္ထုတ္လုပ္ေရး၊ အပ္ခ်ဳပ္အတတ္ပညာနဲ႔ ေရေၾကာင္းသြားလာေရး အတတ္ပညာ စသျဖင့္ ဘာသာရပ္အမ်ိဳးမ်ိဳး ခြဲျခားထားပါတယ္။
ဆန္ကုိရီတကၠသုိလ္က အျမင့္ဆံုးဘြဲ႕ဟာ ဒီေန႔ေခတ္ ေဒါက္တာဘြဲ႕ (Ph.D) နဲ႔ တူညီၿပီး ဒီဘြဲ႕ရဖုိ႔အတြက္ ၁၀ ႏွစ္ေလာက္ ပညာဆည္းပူးရပါတယ္။ ဒီဘြဲ႕ကုိ ရရွိသြားၿပီဆုိရင္ေတာ့ အဲဒီအခ်ိန္က ကမၻာ့အဆင့္ ပညာရွင္တစ္ေယာက္အျဖစ္ မွတ္တမ္း၀င္ၿပီး သူတုိ႔ရဲ႕ ေရးသားမႈေတြနဲ႔ သူတုိ႔ရဲ႕ ပညာျပည့္၀မႈေတြကုိလည္း အသိအမွတ္ျပဳခံရပါေတာ့တယ္။ ဆန္ကုိရီက ေဒါက္တာဘြဲ႕အတြက္ ေရးသားရတဲ့ စာတမ္းကုိ ရီစာလဟ္ (Risaleh) လုိ႔ေခၚၿပီး၊ ေဒါက္တာဘြဲ႕ရသူကုိ အာယာသြလႅာဟ္ (Ayatullah) လုိ႔ ေခၚတြင္ပါတယ္။ ဒီဘြဲ႕ေပးအပ္မႈဟာ ကြမ္ (အီရန္) နဲ႔ နဂ်က္ဖ္ (အီရတ္) တုိ႔မွာ ယခုအခ်ိန္အထိ ဆက္လက္ရွိေနပါတယ္။
(ကုိးကား- National Geographic ၏ 1001 Inventions – The Enduring Legacy of Muslim Civilization)
(ကမၻာ့လူ႕အဖြဲ႕အစည္းတြင္ ယေန႔တုိင္ရွင္က်န္ေနသည့္ မြတ္စလင္တုိ႔၏ အေမြအႏွစ္မ်ား – တင္ဆက္ျပီးသမွ် အပုိင္းအားလံုးကို ဤေနရာ တြင္ ဖတ္႐ႈႏုိင္ပါသည္။)
အပိုင္း(၁)- ေကာ္ဖီ – ဖတ္ရန္
အပိုင္း(၂) – အစားအေသာက္ဓေလ့ႏွင့္ ဖန္ထည္မ်ား ဖတ္ရန္
အပိုင္း(၃)- နာရီတုိ႔၏ အစ – ဖတ္ရန္
အပုိင္း(၄) – ေခတ္ေပၚစစ္တုရင္ကစားနည္း – ဖတ္ရန္
အပုိင္း(၅) – ဂီတ၏ အရင္းမူလ – ဖတ္ရန္
အပုိင္း (၈) – အလင္းပညာရပ္ႏွင့္ ကင္မရာ – ဖတ္ရန္
အပုိင္း (၉) – ဖက္ရွင္ႏွင့္ စတုိင္ – ဖတ္ရန္
အပုိင္း (၁၀) – ေကာ္ေဇာထုတ္လုပ္မႈ – ဖတ္ရန္
အပုိင္း (၁၁) – စာသင္ေက်ာင္းမ်ား ဘယ္ကစ – ဖတ္ရန္
