ေခတ္ေပၚ စစ္တုရင္ ကစားနည္း – ကမၻာ့လူ႕အဖြဲ႕အစည္းတြင္ ယေန႔တုိင္ရွင္က်န္ေနသည့္ မြတ္စလင္တုိ႔၏ အေမြအႏွစ္အမ်ား (၄)

ဇန္န၀ါရီ ၈၊ ၂၀၁၆

– သလင္းေက်ာက္နဲ႔ လုပ္ထားတဲ့ အကြက္ေတြေပၚမွာ စစ္တုရင္ကစားေနတာကုိ ကုန္းကုန္းကြကြနဲ႔ အုံၾကည့္ေနၾကၿပီး သူတုိ႔ရဲ႕ေနာက္က ေရေႏြးေရခ်ိဳးကန္ေတြကေန အေငြ႕ေတြတစ္ေထာင္းေထာင္းထေနတဲ့ ျမင္ကြင္းမ်ိဳးကုိ ဘူဒါပက္စ္ (Budapaest) ရဲ႕ လမ္းမေတြေပၚမွာ ေတြ႕ျမင္ႏုိင္ပါတယ္။ တ႐ုတ္ႏုိင္ငံမွာေတာ့ စစ္တုရင္ခံုေတြကုိ ပန္းၿခံေတြမွာ ထားရွိေပးထားၿပီး နယူးေယာက္က Central Park ပန္းၿခံမွာလည္း ဒါမ်ိဳးကုိ ေတြ႕ျမင္ႏုိင္ပါတယ္။ စတုရန္းကြက္ ၆၄ ကြက္မွာ အ႐ုပ္ေပါင္း ၃၂ ႐ုပ္နဲ႔ ကစားရတဲ့ စစ္တုရင္ဟာ ‘ဉာဏ တုိက္ပြဲ’ ကစားနည္းလည္း ျဖစ္ပါတယ္။ စစ္တုရင္ခံု အရြယ္အစားနဲ႔ အသံုးျပဳတဲ့ အ႐ုပ္ေတြဟာ သိပ္မထူူးျခားေပမယ့္လည္း ကစားႏုိင္တဲ့ ပံုစံေတြကေတာ့ မေရတြက္ႏုိင္ပါဘူး။

စစ္တုရင္ ဇာတ္လမ္း၊ အေရအတြက္နဲ႔ အ႐ုပ္တစ္ခုခ်င္းစီ စသျဖင့္ ကစားနည္းနဲ႔ပတ္သက္တဲ့ အေၾကာင္းအရာေတြဟာ ႐ႈပ္ေထြးတဲ့ ပံုစံမ်ိဳးေတြရွိေနၿပီး စစ္တုရင္ရဲ႕ သမုိင္းအတိအက်ကုိလည္း ဘယ္သူမွ မသိၾကပါဘူး။ စစ္တုရင္ကစားနည္းဟာ အိႏၵိယနဲ႔ တ႐ုတ္ ႏွစ္ႏုိင္ငံစလံုးကေန ဆင္းသက္လာတယ္လုိ႔ ဆုိၾကပါတယ္။ ၁၄ ရာစုမွာေတာ့ အစ္ဗေန႔ ခါလ္ဒမ္ (Abn Khaldum) ဆုိတဲ့ ပုဂၢိဳလ္ဟာ စစ္တုရင္ကစားနည္းကုိ အိႏၵိယ ဥာဏ္ႀကီးရွင္ႀကီးတစ္ဦးျဖစ္တဲ့ ဆာဆာ အစ္ဗေန႔ ဒါဟီရ္ (Sassa ibn Dahir) နဲ႔ ဆက္စပ္ေျပာဆုိခဲ့ပါတယ္။

ေရွးေဟာင္း အိႏၵိယမွာ ခ်ာသူရန္ဂါ (Chaturanga) လုိ႔ေခၚတဲ့ ကစားနည္းတစ္မ်ိဳး ရွိခဲ့ၿပီး ‘ေျခလက္ေလးဘက္ရွိျခင္း’ လုိ႔ အဓိပၸါယ္ရပါတယ္။ ဒါဟာ ဆင္တပ္၊ ျမင္းတပ္၊ ရထားတပ္နဲ႔ ေျခလ်င္တပ္လုိ႔ သတ္မွတ္ထားတဲ့ အိႏၵိယရဲ႕ တပ္မႀကီး ၄ ခုကုိ ရည္ညႊန္းပံုရပါတယ္။ ခ်ာသူရန္ဂါက စစ္တုရင္ကစားနည္း မဟုတ္ေပမယ့္ ဒီေန႔ေခတ္ စစ္တုရင္ရဲ႕ ေရွ႕ေျပးကစားနည္းပါပဲ။

၁၄ ရာစုႏွစ္မွာ ေရးသားခဲ့တဲ့ ပါရွန္ေတြရဲ႕ လက္ေရးမူမွာ အိႏၵိယသံအမတ္ဟာ ပါရွန္နန္းေတာ္ထဲကုိ စစ္တုရင္ကစားနည္း ဘယ္လုိယူလာသလဲဆုိတာကုိ ေရးသားေဖာ္ျပထားၿပီး အဲဒီကေနတစ္ဆင့္ အာရပ္ေတြဟာ ဥေရာပကုိယူေဆာင္လာခဲ့ကာ အလယ္ေခတ္ စပိန္ႏုိင္ငံအထိ ျပန္႔ႏွံ႔ခဲ့ပါတယ္။

ဥေရာပကုိမေရာက္ခင္ ပါရွန္ေတြဟာ ခ်ာသူရန္ဂါ ကစားနည္းကုိ ခ်ာထရန္ (Chatrang) အျဖစ္ မြမ္းမံျပင္ဆင္ခဲ့ၿပီး သူတို႔ရဲ႕ စစ္ကစားမႈမွာ အသံုးျပဳခဲ့ပါတယ္။ စစ္တုရင္ကစားနည္းအျဖစ္ ပီပီျပင္ျပင္ေပၚလာတဲ့ ခ်ာထရန္ကုိ ေနာက္ပုိင္းမွာ ရွာထရန္႔ဂ်္ (Shatranj) လုိ႔ ေခၚတြင္ခဲ့ၿပီး အဲဒီ ရွာထရန္႔ဂ်္ကုိ ပါရွန္ကေနတဆင့္ အာရပ္ေတြကလည္း ထိေတြ႕ခဲ့ကာ သူတုိ႔ရဲ႕ ယဥ္ေက်းမႈေတြကုိ ဒီကစားနည္းမွာ သြတ္သြင္းခဲ့ပါတယ္။

အဲဒီအခ်ိန္မွာေတာ့ စစ္တုရင္ အ႐ုပ္ေတြထဲမွာ ရွားဟ္ (ဘုရင္)၊ ဖီရ္ဇန္ (ဗုိလ္ခ်ဳပ္) – ေခတ္ေပၚ စစ္တုရင္ကစားနည္းမွာ ဖီရ္ဇန္ဟာ ‘ဘုရင္မ’ အျဖစ္ ေျပာင္းလဲသြားခဲ့ – ဖီလ္ (ဆင္) – ေနာက္ပုိင္းတြင္ ဘစ္ေရွာ့ျဖစ္လာ – ဖာရက္စ္ (ျမင္း)၊ ႐ုခ္ (ရထား) – ယခု ရဲတုိက္အျဖစ္အသံုးျပဳေန – ဘုိင္ဒက္ (ပြန္း) စသျဖင့္ ပါ၀င္လာခဲ့ပါတယ္။

အာရပ္ေတြက ျပဳျပင္ေျပာင္းလဲမႈေတြ ျပဳလုပ္ခဲ့ၿပီးတဲ့ေနာက္ပုိင္းမွာ စစ္တုရင္ကစားနည္းဟာ သာမန္လူတန္းစားေတြမွာေရာ ဂုဏ္သေရရွိ လူတန္းစားေတြမွာပါ ေတာ္ေတာ္ေလး လူႀကိဳက္မ်ားလာခဲ့ပါတယ္။ အထူးသျဖင့္ အဘၻာစစ္ ခလီဖာ (Abbasid) ေတြက ဒီကစားနည္းကို အရမ္း ႏွစ္သက္ခဲ့ၾကပါတယ္။ အဲဒီေခတ္ကာလမွာ အလ္-ဆူလီ (Al-Suli)၊ အလ္-ရာဇီ (Al-Razi)၊ အလ္-အာဒါနီ (Al-Aadani)နဲ႔ အစ္ဗေန႔ အလ္-နဒီမ္း (Ibn Al-Nadim) တုိ႔လုိ စစ္တုရင္ပညာရွင္ႀကီးေတြလည္း ေပၚထြက္ခဲ့ပါတယ္။ ၂၀ ရာစုအလယ္ပုိင္းမွာေတာ့ ႐ုရွားက စစ္တုရင္ပညာရွင္ႀကီးျဖစ္တဲ့ ယူရီ အဗာဘာ့က္ (Yuri Averbak) ဟာ စစ္တုရင္ခ်န္ပီယံရွစ္ၿပိဳင္ပြဲတစ္ခုမွာ အံအားသင့္စရာေကာင္းတဲ့ အကြက္တစ္ကြက္နဲ႔ ဗုိလ္စြဲခဲ့ၿပီး အမ်ားစုကေတာ့ အဗာဘာ့က္ဟာ ဆန္းက်ယ္တဲ့ အကြက္အသစ္ကုိ တီထြင္ဖန္တီးႏုိင္ခဲ့တယ္လုိ႔ ထင္ခဲ့ၾကပါတယ္။ ဒါေပမယ့္ အဲဒီအကြက္ကုိ လြန္ခဲ့တဲ့ ႏွစ္ေပါင္း တစ္ေထာင္ေက်ာ္အရင္က အလ္-ဆူလီက ဖန္တီးခဲ့တာျဖစ္ပါတယ္။

အာရပ္စစ္တုရင္ပညာရွင္ႀကီးေတြဟာ ကစားနည္း ဥပေဒေတြ၊ ဗ်ဴဟာေတြနဲ႔ပတ္သက္ၿပီး စာအုပ္စာေပေတြကုိ အမ်ားအျပား ေရးသားျပဳစုခဲ့ၿပီး အဲဒီစာအုပ္ေတြကလည္း မြတ္စလင္ကမၻာတစ္၀ွမ္းလံုးမွာ ျပန္႔ႏွံ႔ခဲ့ပါတယ္။ စစ္တုရင္ရဲ႕သမုိင္းေၾကာင္း၊ ကစားနည္းစဖြင့္ပံု၊ အဆံုးသတ္ပံုေတြနဲ႔ပတ္သက္ၿပီး စာအုပ္ေတြလည္း ရွိခဲ့ပါတယ္။ ေအဒီ ၁၃၇၀ ေလာက္ကေရးခဲ့တဲ့ Examples of Warfare in the Game of Chess (စစ္တုရင္ကစားနည္းမွ စစ္ေရးစစ္ရာ ဥပမာမ်ား) စာအုပ္ထဲမွာေတာ့ စစ္တုရင္ကစားနည္းတစ္မ်ိဳးျဖစ္တဲ့ The Blind Abbess and Her Nuns ကုိ မိတ္ဆက္ေဖာ္ျပခဲ့ပါတယ္။

မြတ္စလင္ ဂီတပညာရွင္နဲ႔ တီထြင္ဖန္တီးရွင္တစ္ဦးျဖစ္တဲ့ ဇီရ္ယဘ္ဟာ အဲဒီ စစ္တုရင္ကစားနည္းကုိ စပိန္က အန္ဒါလူစီယာေဒသကုိ ၉ ရာစု အေစာပုိင္းေလာက္မွာ ယူေဆာင္လာခဲ့ပါတယ္။ checkmate (ဘုရင္ကုိ မိၿပီ) ဆုိတဲ့စကားဟာ ပါရွန္အသံုးအႏႈန္း ရွားဟ္မတ္ (Shahmat) ဆုိတဲ့စကားကေန ဆင္းသက္လာတာျဖစ္ၿပီး  ‘ဘုရင္က်သြားၿပီ’ လုိ႔ အဓိပၸါယ္ရပါတယ္။

စစ္တုရင္ကစားနည္းဟာ အန္ဒါလူစီယာကေန စပိန္က ခရစ္ယာန္ေတြနဲ႔ မုိဇာရဘ္ (Mozarabs- စပိန္ရွိ အုိက္ေဘးရီးယန္း ခရစ္ယာန္မ်ား) ေတြဆီကုိ ျပန္႔ႏွံ႔သြားခဲ့ၿပီး စပိန္ေျမာက္ပုိင္းက ပုိင္ရီးနက္စ္ ေတာင္တန္း (Pyrenees) ကုိ ေရာက္ရွိခဲ့ပါတယ္။ အဲဒီကေနတစ္ဆင့္ ေတာင္တန္းေတြကို ေက်ာ္ၿပီး စစ္တုရင္ကစားနည္းဟာ ျပင္သစ္အထိ ေျခဆန္႔ခဲ့ပါတယ္။ ဥေရာပမွာ စစ္တုရင္ကစားနည္းနဲ႔ပတ္သက္တဲ့ ပထမဆံုးမွတ္တမ္းကေတာ့ ၁၀၅၈ ခုႏွစ္မွာ ေတြ႕ရွိခဲ့တာျဖစ္ၿပီး ဘာစီလုိနာၿမိဳ႕က ဂုဏ္သေရရွိ အမ်ိဳးသမီး အာရ္မက္ဆင္း (Ermessind) ဟာ နီမက္စ္ (Nimess) မွာရွိတဲ့ စိန္႔ ဂီလက္စ္ (St Giles) ခရစ္ယာန္ဘုန္းႀကီးေက်ာင္းကုိ သူ႕ရဲ႕ ေက်ာက္သား စစ္တုရင္အ႐ုပ္ေတြ လွဴဒါန္းခဲ့တာျဖစ္ပါတယ္။

ေနာက္ထပ္ ၂ ႏွစ္ခန္႔အၾကာမွာေတာ့ ေအာ့စတီယာ (Ostia) က ကာဒီနယ္ ဒါမီယာနီ (Damiani) ဟာ ပုပ္ရဟန္းမင္းႀကီး ဂရီဂုိရီ ၇ (Pope Gregory VII) ဆီကုိ စာတစ္ေစာင္ေရးသားခဲ့ၿပီး ခရစ္ယာန္ဘုန္းႀကီးအသုိင္းအ၀ုိင္းမွာ ျပန္႔ႏွံ႔ေနတဲ့ ‘ဘုရားတရားေမ့တဲ့’ ဒီကစားနည္းကို ပိတ္ပင္ဖုိ႔ တုိက္တြန္းခဲ့ပါတယ္။ စစ္တုရင္ကစားနည္းဟာ ကုန္သြယ္လမ္းေၾကာင္းေတြကေနတစ္ဆင့္ ေစာေစာပုိင္း ႐ုရွားနယ္ေျမ ေတာင္ပုိင္းက ေျမျပန္႔လြင္ျပင္ေတြဆီ ေရာက္ရွိသြားခဲ့ပါတယ္။ ၇ ရာစုနဲ႔ ၈ ရာစုက ပါရွန္ေတြရဲ႕ စစ္တုရင္အ႐ုပ္ေတြကုိ ဆာမာရ္ကန္ (Samarkand) ေဒသနဲ႔ ဖာ့ဂ္ဟာနာ (Farghana) ေဒသေတြမွာ ေတြ႕ခဲ့ရပါတယ္။ သကၠရာဇ္ ၁၀၀၀ မွာေတာ့ ဗုိက္ကင္းကုန္သြယ္လမ္းေၾကာင္းဆီ ေရာက္သြားခဲ့ၿပီး စကင္ဒီေနးဗီးယား တုိင္းျပည္ေတြအထိ ျပန္႔ႏွံ႔သြားခဲ့ပါတယ္။ အဲဒီကုန္သြယ္လမ္းေၾကာင္း ေတြကပဲ စစ္တုရင္ကစားနည္းဟာ ၁၁ ရာစုမွာ အုိက္စလန္အထိ ေရာက္ရွိခဲ့ကာ ၁၁၅၅ ခုႏွစ္မွာ ေရးသားခဲ့တဲ့ အုိက္စလန္ သမုိင္းမွတ္တမ္မွာ ဒိန္းမတ္ဘုရင္ ေကနက္ သယ္ ဂရိတ္ (Knut the Great) ဟာ ၁၀၂၇ မွာ စစ္တုရင္ကစားခဲ့တယ္လုိ႔ ေဖာ္ျပထားပါတယ္။

၁၄ ရာစုႏွစ္ေရာက္မွာေတာ့ စစ္တုရင္ကစားနည္းဟာ ဥေရာပမွာ လူသိမ်ားလာခဲ့ၿပီး ‘ဉာဏ္ႀကီးရွင္’ (The Wise) လုိ႔ အမည္တြင္တဲ့ ဘုရင္ အလ္ဖြန္ဆုိ ၁၀ (Alfonso X) ဟာ ၁၃ ရာစုႏွစ္မွာ စစ္တုရင္ႏွင့္ အျခားကစားနည္းမ်ားစာအုပ္ (Book of Chess and Other Games) ကုိ ထုတ္ေ၀ခဲ့ပါတယ္။ ၿပီးခဲ့တဲ့ ရာစုႏွစ္ ၈ ခုေလာက္အတြင္းမွာ စစ္တုရင္ကစားနည္ဟာ အရွိန္ေကာင္းသထက္ ေကာင္းလာခဲ့ပါတယ္။ အဲဒီ ကာလတစ္ေလွ်ာက္မွာ ဒီကစားနည္းနဲ႔ပတ္သက္လုိ႔ ရည္ရႊင္ဖြယ္ရာ အျဖစ္အပ်က္ေတြလည္း ရွိခဲ့ၿပီး အဲဒီအထဲက တစ္ခုကေတာ့ ၁၇၆၉ ခုႏွစ္မွာေပၚေပါက္ခဲ့တဲ့ ‘စက္႐ုပ္ စစ္တုရင္သမား’ ပဲ ျဖစ္ပါတယ္။

စစ္တုရင္ စက္႐ုပ္

 

ဟန္ေဂရီတစ္ဦးျဖစ္တဲ့ ၀ုလ္ဖ္ဂန္း ဒီ ကမ္ပီလင္ (Wolfgang de Kempelen) ဟာ စစ္တုရင္ကစားရာမွာ ၀ါသနာထံုတဲ့ ဘုရင္မ အမ္ပရက္စ္ မာရီယာ ထရီဇာ (Empress Maria Theresa) ကုိ လက္ေဆာင္တစ္ခုေပးဖုိ႔ ဆံုးျဖတ္ခဲ့ပါတယ္။ အဲဒီလက္ေဆာင္ကေတာ့ ‘သံမဏိ မြတ္စလင္’ (Iron Muslim) လုိ႔ေခၚတဲ့ စစ္တုရင္ကစားတဲ့ စက္တစ္ခုပါပဲ။ ေနာက္ပုိင္းမွာေတာ့ အဲဒီစက္႐ုပ္ကုိ ေအာ္တုိမန္တာ့က္ (Ottoman Turk) လုိ႔ ေခၚတြင္ခဲ့ၿပီး စစ္တုရင္ကစားရမွာ အလြန္ကၽြမ္းက်င္တဲ့ ဒီစက္႐ုပ္ဟာ အဲဒီေခတ္ အဲဒီအခါက ထိပ္တန္း စစ္တုရင္ကစားသမားေတြကုိ အႏုိင္ယူႏုိင္ခဲ့ပါတယ္။ စက္သြားေတြ၊ သံပတ္ေတြနဲ႔ တည္ေဆာက္ထားတဲ့ ဒီစက္႐ုပ္အထဲကုိ လူတစ္ေယာက္က ၀င္ေရာက္ထိန္းခ်ဳပ္ရတာျဖစ္ၿပီး အဲဒီသူ ဘယ္သူလဲဆုိတာကုိေတာ့ အခုထက္ထိ ပေဟဠိျဖစ္ေနတဲ့ အရာတစ္ခုပါပဲ။ ေခါင္းေပါင္းႀကီး၀တ္ထားတဲ့ ဒီစက္႐ုပ္ဟာ နာမည္ႀကီးခဲ့ၿပီး လူေတြဟာ မုိင္ေပါင္းမ်ားစြာအေ၀းကေန လာေရာက္ၾကည့္႐ႈရတဲ့အထိ ေက်ာ္ၾကားခဲ့ပါတယ္။ ႏွစ္ေပါင္း ၈၅ ႏွစ္ေလာက္ တည္တံ့ခဲ့တဲ့ ဒီ စစ္တုရင္စက္႐ုပ္ႀကီးကုိ လူေပါင္း ၁၅ ဦးေလာက္က ၀င္ေရာက္ထိန္းခ်ဳပ္ခဲ့တာျဖစ္ပါတယ္။

 

(ကုိးကား- National Geographic ၏ 1001 Inventions – The Enduring Legacy of Muslim Civilization)

(ကမၻာ့လူ႕အဖြဲ႕အစည္းတြင္ ယေန႔တုိင္ရွင္က်န္ေနသည့္ မြတ္စလင္တုိ႔၏ အေမြအႏွစ္မ်ား – တင္ဆက္ျပီးသမွ် အပုိင္းအားလံုးကို  ဤေနရာ တြင္ ဖတ္႐ႈႏုိင္ပါသည္။)

အပိုင္း(၁)-  ေကာ္ဖီ – ဖတ္ရန္

အပိုင္း(၂) – အစားအေသာက္ဓေလ့ႏွင့္ ဖန္ထည္မ်ား ဖတ္ရန္

အပိုင္း(၃)- နာရီတုိ႔၏ အစ – ဖတ္ရန္