တုိင္းရင္းေဆး၀ါး ဖြံ႕ၿဖိဳးမႈ – ယေန႔တုိင္ရွင္က်န္ေနသည့္ မြတ္စလင္တုိ႔၏ အေမြအႏွစ္မ်ား (၄၂)

မတ္ ၂၄၊ ၂၀၁၇
M-Media

ရာဇာ တင္ဆက္သည္

(အပတ္စဥ္ ေသာၾကာေန႔တုိင္း ေဖာ္ျပသြားပါမည္)

၁၃ ရာစု မြတ္စလင္ တုိင္းရင္းေဆးပညာရွင္ မာလာဂါၿမိဳ႕မွ အလ္-ေဘတာ၏ တုိင္းရင္းေဆးက်မ္းမွ ေဖာ္ျပခ်က္မ်ား

– လြန္ခဲ့တဲ့ ႏွစ္ေထာင္ခ်ီအရင္က ဥယ်ာဥ္ပန္းၿခံေတြဟာ သိပၸံဆုိင္ရာ ေျမျပင္ဓာတ္ခြဲခန္းေတြ ျဖစ္ခဲ့ၿပီး အပင္ေတြရဲ႕ ေဆးဘက္၀င္ ဂုဏ္သတၱိေတြနဲ႔ပတ္သက္လုိ႔ လမ္းညႊန္က်မ္းေတြ ေရးသားခဲ့တဲ့ ထင္ရွားတဲ့ သိပၸံပညာရွင္ႀကီးေတြ ေပ်ာ္ေမြ႕ရာေနရာလည္း ျဖစ္ခဲ့ပါတယ္။ သစ္ပင္ပန္းမာလ္ေတြကေန စီမံေဖာ္ထုတ္တဲ့ ေဆးေတြဟာ သီးျခားေဆး၀ါးတစ္ခုလုိ႔ ႐ႈျမင္ျခင္းမခံရဘဲ လက္ေတြ႕အသံုးခ် ေဆးပညာမွာ အင္မတန္အေရးပါခဲ့ၿပီး ေဆး႐ံုေတာ္ေတာ္မ်ားမ်ားဟာ ကုသမႈမွာ အသံုးျပဳဖုိ႔ ေဆးဘက္၀င္အပင္ေတြကုိ ပန္းၿခံအျပည့္ တယုတယစုိက္ထားၾကကာ အဲဒီအပင္ေတြကေန ေဆး၀ါးေတြ ေဖာ္စပ္ထုတ္လုပ္တာေတြကုိလည္း လုပ္ခဲ့ၾကပါတယ္။

အပင္ေတြကေန ေဆး၀ါးထုတ္လုပ္တာမ်ိဳးေတြကုိ လူ႕ယဥ္ေက်းမႈ အစကတည္းက လုပ္ခဲ့ၾကတာ ျဖစ္ပါတယ္။ အီဂ်စ္၊ မက္ဆုိပုိေတးမီးယား၊ တ႐ုတ္နဲ႔ အိႏၵိယႏုိင္ငံေတြဟာ  စာအေရးအသား မေပၚခင္ကတည္းက သစ္ပင္ပန္းပင္ေတြကေန ေဆး၀ါးထုတ္လုပ္ခဲ့တယ္ဆုိတဲ့ မွတ္တမ္းေတြလည္း ရွိပါတယ္။ အေနာက္ႏုိင္ငံမွာေတာ့ ပထမဆံုး ‘တုိင္းရင္းေဆးက်မ္း’ (ေဆးဖက္၀င္အပင္ေတြရဲ႕ ဂုဏ္သတၱိေတြကုိ စုစည္းရွင္းျပထားတဲ့စာအုပ္) ဟာ ဂရိႏုိင္ငံမွာ ေပၚထြက္လာခဲ့ၿပီး ခရစ္ေတာ္မေပၚခင္ တတိယရာစုမွာ ဒီယုိကလီစ္ ေအာ့ဖ္ ကာရီစတုစ္ (Diocles of Carystus) က ေရးသားခဲ့ၿပီး၊ ဘီစီ ၁ ရာစုမွာေတာ့ ကရာေတယက္စ္ (Crteuas) ဆုိတဲ့ ပညာရွင္တစ္ဦးကလည္း ေဆးဖက္၀င္အပင္ေတြနဲ႔ ပတ္သက္တဲ့ စာအုပ္ေတြကုိ ေရးသားခဲ့ပါတယ္။ ဂရိေတြရဲ႕ တုိင္းရင္းေဆးက်မ္းေတြထဲက လက္ရွိအခ်ိန္အထိ ရွင္သန္ေနတဲ့ က်မ္းကေတာ့ ဒီအုိစကုိရီဒီစ္ (Dioscorides) က ေအဒီ ၆၅ မွာ ေရးသားခဲ့တဲ့ De Materia Medica က်မ္း ျဖစ္ပါတယ္။ ဒီအုိစကုိရီဒီစ္ဟာ ဂရိနဲ႔ ေရာမ ပညာရွင္ေတြထဲမွာ တုိင္းရင္းေဆးအေပၚ လႊမ္းမုိးမႈအရွိဆံုး ပညာရွင္တစ္ဦး ျဖစ္ပါတယ္။

၁၅ ရာစု အာရဘီ ႐ုကၡေဗဒက်မ္းမွ စာမ်က္ႏွာတစ္ခု

မြတ္စလင္ေတြရဲ႕ နယ္ေျမ က်ယ္ျပန္႔လာတာနဲ႔အတူ မြတ္စလင္ကုန္သည္ေတြ၊ ခရီသြားေတြဟာ ယခင္က သူတုိ႔မသိၾကတဲ့ တုိင္းတစ္ပါးက အပင္ေတြ၊ မ်ိဳးေစ့ေတြ၊ မ်ိဳးစိတ္ေတြနဲ႔ ထိေတြ႕လာခဲ့ၾကၿပီး၊ ကုန္ၾကမ္း အမ်ားအျပားနဲ႔ သူတုိ႔ကုိ ဘယ္လုိအသံုးျပဳရမလဲဆုိတဲ့ ပညာရပ္ေတြ၊ အခ်က္အလက္ေတြကိုပါ ေဆာင္က်ဥ္းလာခဲ့ၾကကာ အာရွက ေျမျပန္႔လြင္ျပင္ႀကီးေတြကေန ဥေရာပက ေတာင္တန္းႀကီးေတြအထိ ရွာေဖြေရးခရီးအတြက္ ေျခဆန္႔ခဲ့ၾကပါတယ္။ စကၠဴကုိ က်ယ္က်ယ္ျပန္႔ျပန္႔ အသံုးျပဳႏုိင္မႈကလည္း သူတုိ႔ရဲ႕ ခရီးစဥ္အေသးစိတ္ကုိ ေရာက္ရွိရာေနရာမွာပဲ မဆုိင္းမတြ မွတ္တမ္းတင္ခြင့္ရခဲ့သလုိ စူးစမ္းေဖာ္ထုတ္မႈကုိလည္း ျပဳလုပ္ႏုိင္ခဲ့ပါတယ္။

ဒီလုိ အခ်က္အလက္ေတြနဲ႔ အသံုး၀င္ပစၥည္းေတြ စုေဆာင္းမႈနဲ႔ သူတုိ႔ရဲ႕ သိပၸံနည္းက် ေဆး၀ါးဆုိင္ရာ အသိပညာေတြနဲ႔ ေပါင္းစပ္လုိက္တဲ့အခါမွာေတာ့ တုိင္းရင္းေဆး၀ါးအသစ္ေတြ အမ်ားအျပား ေပၚထြက္လာခဲ့ပါတယ္။ ေလ့လာမႈေတြေၾကာင့္ အခ်က္အလက္ေတြ ေတာ္ေတာ္မ်ားမ်ားကုိ စုေဆာင္းရမိခဲ့သလုိ အင္မတန္ ႀကီးက်ယ္တဲ့ အလုပ္မ်ားစြာကုိလည္း လုပ္ႏုိင္ခဲ့ပါတယ္။

ေအဒီ ၁၀၀၂ မွာ ကြယ္လြန္ခဲ့တဲ့ အစ္ဗေန႔ ဆာမာဂၽြန္ (Ibn Smajun) ဟာ Collection of Simples, Medicinal Plants and Resulting Medicines (ေတြ႕ရလြယ္သည့္ ေဆးဖက္၀င္အပင္မ်ားႏွင့္ ေဆးေဖာ္စပ္မႈမ်ားစုစည္းမႈ) ဆုိတဲ့ က်မ္းတစ္ေစာင္ကုိ ေရးသားခဲ့ပါတယ္။ ဒီက်မ္းဟာ သူ႕ရဲ႕အရင္က သမားေတာ္ႀကီးေတြရဲ႕ ေဖာ္ထုတ္မႈေတြကုိ အေျခခံကာ အပင္ေတြနဲ႔ သူတုိ႔ရဲ႕ ေဆးဘက္ဆုိင္ရာ ဂုဏ္သတၱိေတြကုိ ခြဲျခမ္းစိတ္ျဖာ ေဖာ္ျပထားတဲ့ က်မ္းႀကီးလည္းျဖစ္ပါတယ္။ ၁၁ ရာစုမွာလည္း အစ္ဗေန႔ ဆီနာ (Ibn Sina) ဟာ သူ႕ရဲ႕ Cannon က်မ္းႀကီးထဲမွာ ေဆးဘက္၀င္အပင္ေတြကေန ေဖာ္စပ္တဲ့ ေဆးနည္းေပါင္း ၁၄၂ ခုကုိ ေဖာ္ျပခဲ့ပါတယ္။

႐ုကၡေဗဒလုိ႔ေခၚၿပီး အပင္ေတြ၊ အပင္ေတြရဲ႕ ေဆးဘက္၀င္မႈကုိ ေလ့လာတဲ့ ဒီပညာရပ္ကုိ တစ္ဆင့္ၿပီးတစ္ဆင့္ လက္ဆင့္ကမ္းလာခဲ့ၾကတာ ျဖစ္ပါတယ္။ ‘ေခတ္သစ္ ႐ုကၡေဗဒပညာရပ္ရဲ႕ ဖခင္ႀကီး’ လုိ႔ ေခၚတဲ့ အဘူ ဟာနီဖာ အလ္-ဒီနာ၀ါရီ (Abu Hanif al-Dinawari) ဟာ A Treatise on Plants (အပင္ဆုိင္ရာက်မ္း) ဆုိတဲ့စာအုပ္မွာ ေဆးဖက္၀င္အပင္ေပါင္း ေျမာက္မ်ားစြာရဲ႕အေၾကာင္းကုိ ေရးသားေဖာ္ျပခဲ့ၿပီး ၁၀ ရာစုက မြတ္စလင္ေဆးပညာရွင္ႀကီး အလ္-ရာဇီ (Al-Razi) လုိ အျခား မြတ္စလင္ပညာရွင္ေတြက ဒူလာေရာဂါကုိ ကုသရာမွာ ကံကုမံပင္ကုိ ေဆး၀ါးအျဖစ္ အသံုးျပဳခဲ့ပါတယ္။

႐ုကၡေဗဒဟာ သိပၸံပညာရပ္တစ္ခု ျဖစ္လာတဲ့အခ်ိန္ ဓာတုေဗဒပညာရပ္ဟာ အံ့မခန္းႏႈန္းနဲ႔ တုိးတက္လာခဲ့ၿပီး ဒီပညာရပ္ႏွစ္ခုစလံုး တုိးတက္ထြန္းကားလာမႈက တုိင္းရင္းေဆးပညာကုိ ေဆးဘက္ဆုိင္ရာ အဓိကေရစီးေၾကာင္းထဲေရာက္ေအာင္ တြန္းအားျဖစ္ေစခဲ့ပါတယ္။ ၁၀ ရာစုမွာ စြမ္းေဆာင္ရည္ပုိျမင့္လာတဲ့ ေရတင္စက္ေတြ၊ ေရသြင္းစိုက္ပ်ိဳးတဲ့နည္းလမ္းသစ္ေတြ တုိးတက္ဖြံ႕ၿဖိဳးလာတာေၾကာင့္ သုေတသနဥယ်ာဥ္ေတြ၊ ေဆးဘက္၀င္အပင္စုိက္ပ်ိဳးမႈေတြကလည္း  အလ်ိဳအလ်ိဳ ေပၚထြက္လာခဲ့ပါတယ္။

စပိန္က မြတ္စလင္အုပ္စုိးတဲ့ အလ္-အန္ဒါလုစ္ေဒသဟာ တုိင္းရင္းေဆးပညာအေျခတည္ရာ ေဒသ ျဖစ္ခဲ့ပါတယ္။ ၁၁ ရာစုမွာ စပိန္က ေတာ္ေလဒုိၿမိဳ႕၊ ဥေရာပရဲ႕ ပထမဆံုး ေတာ္၀င္ ႐ုကၡေဗဒဥယ်ာဥ္ေတြရွိရာေဒသလုိ႔ တင္စားျခင္းခံရတဲ့ ဆီးဗီးလ္ၿမိဳ႕ေတြမွာလည္း ဒီလုိ ေဆးဖက္၀င္အပင္ေတြ အံုနဲ႔က်င္းနဲ႔ စုိက္ပ်ိဳးတာေတြ ျဖစ္လာခဲ့ပါတယ္။ ပထမပုိင္းမွာ ဥယ်ာဥ္ပန္းၿခံ တစ္ခုအျဖစ္သာ ေက်နပ္ၾကေပမယ့္ ေနာက္ပုိင္းမွာေတာ့ အေရွ႕အလယ္ပုိင္းက ယူေဆာင္လာတဲ့ ေဆးဖက္၀င္အပင္ေတြကုိ စမ္းသပ္စုိက္ပ်ိဳးရာေနရာေတြ ျဖစ္ခဲ့ပါတယ္။

မြတ္စလင္ ေဆးပညာရွင္ႀကီးတစ္ဦးျဖစ္တဲ့ မာလာဂါၿမိဳ႕က အစ္ဗေန႔-အလ္-ေဘတာ (Ibn al-Baytar) ဟာ Dictionary of Simple Remedies and Food (ေဆးၿမီတုိမ်ားႏွင့္ အဟာရ အဘိဓာန္) ကုိ ျပဳစုခဲ့ၿပီး အဲဒီက်မ္းဟာ ေဆးဘက္ဆုိင္ရာ စြယ္စံုက်မ္းႀကီးျဖစ္သလုိ အလ္-ေဘတာရဲ႕ ႐ုကၡေဗဒဆုိင္ရာ ကၽြမ္းက်င္မႈကုိ ေရာင္ျပန္ဟပ္ေစတဲ့ က်မ္းႀကီးလည္း ျဖစ္ခဲ့ပါတယ္။ ဒီစာအုပ္ထဲမွာ အလ္ေဘတာဟာ အပင္ေပါင္း ၃၀၀၀ ေက်ာ္နဲ႔ သူတုိ႔ရဲ႕ ေဆးဘက္ဆုိင္ရာ ဂုဏ္သတၱိေတြကုိ ေလ့လာေဖာ္ထုတ္ထားပါတယ္။

ေဆးဖက္၀င္အပင္ဆုိင္ရာ အေက်ာ္ၾကားဆံုး စာအုပ္ကုိေတာ့ သကၠရာဇ္ ၁၁၆၅ ခုႏွစ္မွာ မြတ္စလင္ပညာရွင္ အလ္-ဂါဖီကီ (Al Ghafiqui) က ေရးသားခဲ့ၿပီး The Book of Simple Durgs (႐ုိးရွင္းေသားေဆး၀ါးမ်ား) ဆုိတဲ့ ဒီက်မ္းဟာ ေတာ္ေတာ္ေလး တိက်ျပည့္စံုကာ ၁၉၃၂ ခုႏွစ္က အီဂ်စ္မွာ မက္စ္ မီယာ႐ုဖ္ (Max Meyerhof) က ျပန္လည္ ႐ုိက္ႏွိပ္ထုတ္ေ၀ခဲ့ပါတယ္။

၁၀ ရာစုမွာေတာ့ အစ္ဗေန႔ ဂ်ဴလ္ဂ်ဴလ္ (Ibn Juljul) က ဒီအုိစကုိရီဒီစ္ရဲ႕ ႏွစ္ေပါင္း ၉၀၀ ၾကာျမင့္ေနၿပီ ျဖစ္တဲ့ De Materia Medica က်မ္း ရွင္းလင္းခ်က္ကုိ ေရးသားခဲ့ၿပီး အာရဘီဘာသာစကားကုိ ျပန္ဆုိခဲ့ကာ မန္က်ီး၊ ပ႐ုပ္၊ စႏၵကူးနဲ႔ ဖာလာတုိ႔လုိ အပင္ေတြရဲ႕ ေဆးဖက္၀င္ပံု အေၾကာင္းေတြကုိလည္း ထည့္သြင္းေရးသားခဲ့ပါတယ္ ေနာက္ၿပီး အပင္သစ္ေတာ္ေတာ္မ်ားမ်ားနဲ႔ အမ်ိဳးမ်ိဳးေသာ ေရာဂါဘယေတြကုိ ကုသႏုိင္တဲ့ ေဆးဖက္၀င္ ဂုဏ္သတၱိေတြကုိလည္း အဲဒီစာအုပ္မွာ ေရးသားေဖာ္ျပခဲ့ပါတယ္။

တုိင္းရင္းေဆးသမုိင္းမွာ မြတ္စလင္ေတြ ေဆာင္ရြက္ေပးခဲ့ၿပီး အင္မတန္မွ ႐ုိးရွင္းထိေရာက္တဲ့ ေဆာင္ရြက္ခ်က္တစ္ခုက ေဆးဘက္၀င္အပင္ေတြဟာ လူနာေတြအေပၚ ဘယ္လုိ ထိခိုက္လည္းဆုိတာျဖစ္ပါတယ္။ အခုအခ်ိန္မွာ ဒါက လုပ္ဖုိ႔ အင္မတန္ထင္ရွားတဲ့ ကိစၥလုိ႔ ထင္ရေပမယ့္ အဲဒီေခတ္ကာလတုန္းကေတာ့ ဒါကုိ စမ္းသပ္ဖုိ႔၊ စူးစမ္းဖုိ႔အတြက္ သိပၸံနည္းက် နည္းလမ္းေတြကုိသာ မွီခုိ အသံုးျပဳရတာပါ။

စပိန္ႏိုင္ငံ မာလာဂါၿမိဳ႕တြင္ ဂုဏ္ျပဳဳထုတ္လုပ္ထားေသာ မြတ္စလင္တုိင္းရင္းေဆးဆရာႀကီး အလ္-ေဘတာ၏ ႐ုပ္ထုကုိ

အလယ္ေခတ္ဥေရာပမွာ ေဆးဘက္၀င္အပင္ဆုိင္ရာက်မ္းေတြဟာ ေတာ္ေတာ္ေလးနည္းပါးၿပီး ပညာရွင္ အနည္းငယ္ေလာက္ကသာ သိရွိၾကပါတယ္။ ၁၅ ရာစု အဆံုးပုိင္းေလာက္အထိ ဥေရာပသားေတြဟာ အာရဘီေဆးက်မ္းေတြ၊ ဂရိက်မ္းေတြကုိ အာရဘီလုိ ျပန္ဆုိထားတဲ့ စာအုပ္ေတြကုိ လက္တင္ဘာသာကုိ ျပန္ဆုိၿပီး အသံုးျပဳခဲ့ရတာ ျဖစ္ပါတယ္။။ သကၠရာဇ္ ၁၅၀၀ နဲ႔ ၁၆၀၀ အၾကားမွာ ဂရိပညာရွင္ႀကီး ဒီအုိစကုိရီဒီစ္ရဲ႕ ေဆးက်မ္းကုိ တည္းျဖတ္ထုတ္ေ၀မႈ ၇၈ ႀကိမ္အထိ ရွိခဲ့ပါတယ္။

ဥေရာပ တုိင္းရင္းေဆးပညာရွင္ေတြရဲ႕ ေအာင္ျမင္မႈကုိ မြတ္စလင္ ႐ုကၡေဗဒပညာရွင္ေတြဆီက ဘယ္ေလာက္အတုခုိးႏုိင္လဲ၊ ဒီအုိစကိုရီဒီစ္ကို ဘယ္ေလာက္ နာမည္ပုိႀကီးေအာင္ လုပ္ႏုိင္မလဲဆုိတာနဲ႔ တုိင္းတာပါတယ္။ ဒါေပမယ့္ ဒါဟာလည္း အၿမဲတမ္းေတာ့ အလုပ္ျဖစ္ေနတာမဟုတ္ပါဘူး။ အလယ္ေခတ္ အီတလီမွာ ေက်ာ္ၾကားခဲ့တဲ့ ဆဲလ္လာႏုိ (Salerno) ေဆးတကၠသုိလ္ႀကီးဟာ လက္တင္၊ ဂရိနဲ႔ အာရဘီ ဘာသာစကားေတြအေပၚမွာ နားလည္တတ္ကၽြမ္းမႈမရွိတာ၊ ဘာသာျပန္ေပၚ ဘာသာျပန္ ထပ္ေနတဲ့ ဂရိတုိင္းရင္ေဆးက်မ္းေတြကုိ အျပည့္အ၀ နားမလည္တာေၾကာင့္ ၾသဇာအရွိန္အ၀ါ က်ဆင္းရတဲ့အထိ ျဖစ္ခဲ့ပါတယ္။

ဥေရာပက တုိင္းရင္းေဆးပညာရွင္ေတြဟာ အသိပညာမႂကြယ္၀မႈ၊ လက္ေတြ႕ေဆာက္ရြက္မႈ မရွိတာ၊ ေစာေစာပုိင္း ဆုိးရြာတဲ့ ဂရိဘာသာျပန္ေတြ၊ ေဒသသံုးအမည္ေတြနဲ႔ မွည့္ေခၚထားတဲ့အတြက္ ေဆးေဖာ္စပ္ဖုိ႔ လုိအပ္တဲ့ အပင္ေတြကုိ မွန္မွန္ကန္ကန္ ေဖၚထုတ္ႏုိင္ျခင္း မရွိတာေၾကာင့္ ေတာ္ေတာ္ေလး စိတ္ပ်က္ခဲ့ရပါတယ္။ ဒါ့ေၾကာင့္ ၁၆ ရာစု အဂၤလန္ သံတမန္နဲ႔ ပညာရွင္ ဆာ ေသာမတ္စ္ အဲလ္ယြတ္ (Sir Thomas Elyot) က သူအေနနဲ႔ ေရွးေဟာင္း တုိင္းရင္းေဆးပညာရပ္ေတြကေန ဘာမွ နားမလည္ဘဲ ‘ဒါေတြဟာ က်န္းမာေရးအတြက္ နည္းနည္းမွ အက်ိဳးမရွိဘူး’ လုိ႔ ေျပာခဲ့ရတဲ့အထိ ျဖစ္ခဲ့ပါတယ္။

ဒါေပမယ့္ ေနာက္ပုိင္းမွာ တုိင္းရင္းေဆးပညာဟာ ျပန္ထြန္းခဲ့ၿပီး ဒီေန႔ေခတ္မွာေတာ့ ဥေရာပမွာ မရွိမျဖစ္ ကုသနည္းတစ္ခု ျဖစ္ေနပါၿပီ။ ယူေကျပည္သူ ၅ ဦးမွာ တစ္ဦးဟာ အျခားေဆးကုသနည္းေတြကို အသံုးျပဳေနၾကၿပီး မၾကာေသးခင္က ေကာက္ယူခဲ့တဲ့ စစ္တမ္းအရ ၿဗိတိန္ျပည္သူ ၁၀ ဦးမွာ ၁ ဦးက တုိင္းရင္းေဆး၀ါး၊ ဒါမွမဟတ္ ဓာတ္ၾကမ္းတိုက္ကုသနည္းေတြကုိ အသံုးျပဳေနတယ္လုိ႔ ဆုိပါတယ္။ တုိင္းရင္းေဆး၀ါး လုပ္ငန္းရဲ႕ တန္ဖုိးဟာလည္း ႏွစ္စဥ္ တုိးတက္လာေနပါတယ္။ မြတ္စလင္ကမၻာမွာလည္း တုိင္းရင္းေဆး၀ါးရဲ႕ အေရးပါမႈဟာ ျပန္လည္ ရွင္သန္လာၿပီး တုိင္းရင္းေဆးသမားေတာ္ႀကီးေတြလည္း ျပန္လည္ ေပၚထြက္လာေနပါတယ္။ ကမၻာတစ္၀ွမ္း ေက်းရြာေတြနဲ႔ ေက်းလက္ေဒသေတြမွာ ဒီ တုိင္းရင္းေဆးဟာ ရာစုႏွစ္ေပါင္းမ်ားစြာ ႐ုိးရာတစ္ခုအေနနဲ႔ ရွိေနခဲ့၊ ရွိေနဆဲ ျဖစ္ပါတယ္။

၁၅ ရာစု အာရဘီ တုိင္းရင္းေဆးက်မ္းမွ ေဖာ္ျပခ်က္မ်ား

(ကုိးကား- National Geographic ၏ 1001 Inventions – The Enduring Legacy of Muslim Civilization)

(ကမၻာ့လူ႕အဖြဲ႕အစည္းတြင္ ယေန႔တုိင္ရွင္က်န္ေနသည့္ မြတ္စလင္တုိ႔၏ အေမြအႏွစ္မ်ား – တင္ဆက္ျပီးသမွ် အပုိင္းအားလံုးကို  ဤေနရာ တြင္ ဖတ္႐ႈႏုိင္ပါသည္