(အပတ္စဥ္ေသာၾကာေန႔တုိင္း ေဖာ္ျပသြားပါမည္)
မတ္ ၂၅၊ ၂၀၁၆
– မြတ္စလင္ေတြက အစျပဳခဲ့ၿပီး ဒီေန႔အထိ ရွင္သန္က်န္ရစ္ေနကာ ကမၻာကုိ အက်ိဳးျပဳေနတဲ့ အရာေတြထဲမွာ စာၾကည့္တုိက္နဲ႔ စာအုပ္ဆုိင္ေတြလည္း ပါ၀င္ပါတယ္။
အဘၻာစစ္မင္းဆက္ (၇၅၀-၁၂၅၈) က ခလီဖာ အလ္-မာမြန္ (A-Mamun) ဟာ ဂရိစာေပေတြကုိ အာရဘီဘာသာစကားနဲ႔ ျပန္ဆုိေပးတဲ့ ဘာသာျပန္ေတြကုိ စာအုပ္ရဲ႕အေလးခ်ိန္အတုိင္း ေရႊတံုးေတြ ဆုခ်တယ္ဆုိတဲ့ ေျပာစမွတ္ ရွိခဲ့ပါတယ္။ ဒီလုိ ခ်ီးျမႇင့္ေျမႇာက္စားမႈေၾကာင့္ မြတ္စလင္ကမၻာမွာ ၀ိဇၨာသိပၸံ ဘာသာရပ္နဲ႔ ပတ္သက္တဲ့ စာအုပ္စာတမ္းေတြ အေျမာက္အမ်ား ေပၚထြက္လာခဲ့ၿပီး ေနာက္မ်ိဳးဆက္ေတြက မြတ္စလင္ေတြေရာ၊ မြတ္စလင္မဟုတ္သူေတြရဲ႕ စိတ္၀င္စားမႈ၊ ေလးစားမႈကုိ ရရွိခဲ့ပါတယ္။ အဘၻာစစ္မင္းဆက္ေတြ လက္ထက္မွာ စာၾကည့္တုိက္ေပါင္းမ်ားစြာ ဖြင့္လွစ္ခဲ့ၿပီး စာဖတ္သူေတြကုိ ေထာင္ေသာင္းခ်ီတဲ့ စာအုပ္ေတြနဲ႔ ထိေတြ႕ေစခဲ့ပါတယ္။ အဲဒီ စာၾကည့္တုိက္ေတြထဲမွာ ပုဂၢလိကပုိင္ေတြလည္း ေတာ္ေတာ္မ်ားမ်ား ပါ၀င္ပါတယ္။
၇ ရာစုမွာ အစၥလာမ္သာသနာ စတင္ေပၚေပါက္လာခ်ိန္ သိပၸံဆုိင္ရာ စာအုပ္စာေပေတြဟာ ေရွ႕တန္း မေရာက္ေသးပါဘူး။ အဲဒီအခ်ိန္တုန္းက တမန္ေတာ္မုဟမၼဒ္သခင္ထံ အာယသ္ေတာ္ (ပါဒေတာ္) ေတြအျဖစ္ ခ်ေပးျခင္းခံရတဲ့ ကုရ္အာန္က်မ္းေတာ္ျမတ္ တစ္ခုတည္းသာ ရွိပါေသးတယ္။ အဲဒီက်မ္းကုိ မုဟမၼဒ္သခင္ထံပါးမွာရွိေနတဲ့ သာ၀ကႀကီးေတြက ခ်က္ျခင္း အလြတ္က်က္မွတ္ၾကၿပီး၊ က်မ္းျပဳသူေတြကေတာ့ သက္ရြက္၊ ပိတ္စ၊ တိရစၦာန္အ႐ုိး၊ ေက်ာက္တံုး စသျဖင့္ ရရွိတဲ့ ပစၥည္းေတြေပၚမွာ ေရးသားမွတ္တမ္းတင္ခဲ့ၾကပါတယ္။ အေစာဆံုး ကုရ္အာန္က်မ္းေတာ္ျမတ္ အျပည့္အစံု တစ္အုပ္လံုးကုိ ဒုတိယခလီဖာ အုိမာရ္ (Omar) ရဲ႕ သမီး ဟက္ဖ္ဆာဟ္ (Hasfsah) က ထိန္သိမ္းထားခဲ့ပါတယ္။ က်မ္းေတာ္ျမတ္ကုိ ဆူရာလုိ႔ေခၚတဲ့ က႑အလုိက္ စီစဥ္ထားၿပီး၊ အဲဒီ က႑အထားအသုိကုိ မုဟမၼဒ္သခင္ ကုိယ္ေတာ္တုိင္ စစ္ေဆး၊ ျပင္ဆင္ေပးခဲ့တာ ျဖစ္ပါတယ္။ ေနာက္ပုိင္းမွာ က်မ္းေတာ္ျမတ္ရဲ႕ မိတၱဴေပါင္းမ်ားစြာ ေပၚေပါက္လာခဲ့ေပမယ့္ အဲဒီမိတၱဴေတြကို ပုိင္ဆုိင္သူေတြက ေအာက္ေျခေတြမွာ ပါဒေတာ္ေတြရဲ႕ ရွင္းလင္းခ်က္ေတြကုိ ေရးသားထားေလ့ ရွိၾကပါတယ္။
အဲဒီမိတၱဴေတြကုိ စုစည္းၿပီး ထပ္တုိးမွတ္ခ်က္ေတြမပါဘဲ စံမိတၱဴမွန္အျဖစ္ ေပါင္းစည္းခဲ့ၾကၿပီး ဟက္ဖ္ဆာဟ္ သခင္မထံမွာ ရွိခဲ့တဲ့ မူရင္းနဲ႔ တုိက္ဆုိင္စစ္ေဆးခဲ့ၾကပါတယ္။ တတိယေျမာက္ ခလီဖာဟ္ အြတ္စ္မန္း အစ္ဗေန႔ အက္ဖန္း (Uthman ibn Affan) လက္ထက္မွာ ဒီ မိတၱဴမွန္ကုိ အစၥလာမ့္အင္ပါယာတစ္၀ွမ္း ျဖန္႔ခ်ီခဲ့ၿပီး ကုရ္အာန္က်မ္းေတ္ာျမတ္ ရြတ္ဖတ္ျခင္းနဲ႔ ေရးသားျခင္းပံုစံကုိလည္း တစ္ပံုစံတည္းသာ ထားရွိခဲ့ပါတယ္။ ဒီလုိျပဳလုပ္လုိက္တာေၾကာင့္ ကုရ္အာန္က်မ္းေတာ္ျမတ္ဟာ အလြယ္တကူပဲ ျပန္႔ႏွံ႔သြားခဲ့ပါတယ္။ ႏွစ္ေပါင္း ၁၄၀၀ ေက်ာ္ ၾကာေညာင္းခဲ့ၿပီ ျဖစ္ေပမယ့္ အြတ္စ္မန္းသခင္ လက္ထက္က ကုရ္အာန္က်မ္းေတာ္ျမတ္ လက္ေရးမူေတြကုိ ဒီေန႔ ကမၻာတစ္၀ွမ္းက အဓိကစာၾကည့္တုိက္ႀကီးေတြမွာ ေတြ႕ျမင္ႏုိင္မွာျဖစ္ၿပီး ဒီေန႔ေခတ္ ဖတ္ရြတ္ေလ့လာေနၾကတဲ့ ကုရ္အာန္က်မ္းေတာ္ျမတ္ မိတၱဴေတြဟာ အဲဒီ ၇ ရာစုက မူရမ္းက်မ္းနဲ႔ တစ္ေသြမသိမ္း တူညီေနတယ္ဆုိတာကုိလည္း ေတြ႕ရမွာ ျဖစ္ပါတယ္။
ကုရ္အာန္က်မ္းေတာ္ျမတ္ကုိ မြတ္စလင္ေတြရဲ႕ ျမတ္ႏုိးတြယ္တာမႈက အျခားေသာ စာအုပ္စာေပေတြကုိ စုေဆာင္းမႈ၊ စာၾကည့္တုိက္ႀကီးေတြ တည္ေဆာက္မႈအထိ ျဖစ္ေစခဲ့ပါတယ္။ အဲဒီအခ်ိန္က မြတ္စလင္ကမၻာမွာရွိတဲ့ ၿမိဳ႕ႀကီးေတြက ဗလီ၀တ္ေက်ာင္းေတာ္ေတြမွာ အမ်ားျပည္သူသံုး စာၾကည့္တုိက္ေတြ၊ ပညာရပ္ဆုိင္ရာ သီးသန္႔စာၾကည့္တုိက္ေတြ ေတာ္ေတာ္မ်ားမ်ား ရွိခဲ့ၿပီး၊ တန္ဖိုးမျဖတ္ႏုိင္တဲ့ ရွားပါး စာအုပ္စာတမ္းေတြကုိ စုေဆာင္းသိမ္းဆည္းမႈေတြကလည္း မြတ္စလင္ကမၻာက ပညာရွင္ေတြကုိ ဆြဲေဆာင္ႏုိင္ခဲ့ပါတယ္။ အဲဒီလုိ စုေဆာင္းသိမ္းဆည္းထားတဲ့ စာအုပ္ေတြ၊ လက္ေရးမူေတြဟာ အရြယ္အစားမ်ိဳးစံု ရွိၿပီး၊ စာရြက္အေကာင္းစားနဲ႔ စာမ်က္ႏွာႏွစ္ဖက္စလံုးေရးကာ လယ္သာအဖံုးနဲ႔ခ်ဳပ္ထားတဲ့ စာအုပ္ေတြလည္း ပါ၀င္ပါတယ္။
အလယ္ေခတ္ မြတ္စလင္ကမၻာမွာ ဗလီ၀တ္ေက်ာင္းေတာ္ေတြဟာ အသိပညာျဖန္႔ေ၀ရာေနရာေတြ ျဖစ္ခဲ့ၿပီး စာၾကည့္တုိက္မရွိတဲ့ ဗလီဆုိတာ မရွိသေလာက္ ရွားပါးပါတယ္။ ၁၂၅၈ ခုႏွစ္ မြန္ဂုိေတြ သိမ္းပုိက္မဖ်က္ဆီးခင္ ဘဂၢဒတ္ၿမိဳ႕မွာ စာၾကည့္တုိက္ေပါင္း ၃၆ ခုရွိၿပီး စာအုပ္ဆုိင္ေပါင္း ၁၀၀ ေက်ာ္ ရွိခဲ့ပါတယ္။ အဲဒီစာအုပ္ဆုိင္ေတြထဲကအခ်ိဳ႕ဟာ စာကူးသူအဖြဲ႕ေတြကုိ အလုပ္ခန္႔ထားတဲ့ စာအုပ္ထုတ္ေ၀ေရး ဌာနေတြလည္း ျဖစ္ခဲ့ပါတယ္။ ကုိင္႐ုိ၊ အဲလစ္ပုိ (ဆီးရီးယားတြင္ရွိသည္) နဲ႔ အီရန္၊ အလယ္အာရွနဲ႔ မက္ဆုိပုိေတးမီးယားေဒသေတြက အဓိကၿမိဳ႕ေတြမွာလည္း ဒီလုိ စာၾကည့္တုိက္ႀကီးေတြ ရွိခဲ့ၾကပါတယ္။
ဗလီ၀တ္ေက်ာင္းေတာ္အေျချပဳ စာၾကည့္တုိက္ကုိ ဒါရ္ အလ္-ကူသြဘ္ (dar al-kutub) လုိ႔ ေခၚတြင္ၿပီး ‘စာေပရိပ္ၿမံဳ’ လို႔ အဓိပၸါယ္ရပါတယ္။ အဲဒီ ဒါရ္ အလ္-ကူသြဘ္ေတြမွာ က်မ္းျပဳသူေတြ၊ ပညာရွင္ေတြဟာ သူတုိ႔ရဲ႕ ရွာေဖြေလ့လာမႈေတြကုိ လူႀကီး၊ လူငယ္၊ ပညာရွင္၊ စိတ္၀င္စားတဲ့ အရပ္သားေတြ ပါ၀င္တဲ့ ပရိတ္သတ္ႀကီးကုိ ႏႈတ္တုိက္ခ်ေပးေလ့ ရွိပါတယ္။ ၿပီးတဲ့အခါ အျပန္အလွန္ ေဆြးေႏြးမႈေတြလည္း ျပဳလုပ္ၾကၿပီး အဲဒီေဆြးေႏြးမႈေတြမွာ လူတုိင္း ပါ၀င္ႏုိင္ၾကပါတယ္။ ၀ါရက္ (Warraq) လုိ႔ေခၚတဲ့ ပေရာ္ဖက္ရွင္နယ္ က်မ္းကူးေရးသူေတြဟာ အဲဒီ ႏႈတ္တုိက္ခ်ေပးမႈေတြ၊ ေဆြးေႏြးမႈေတြကုိ ေရးသားမွတ္တမ္းတင္ကာ စာအုပ္ေတြအျဖစ္ ဖန္တီးခဲ့ၾကပါတယ္။ စာအုပ္ေတြ ေရးသားထုတ္ေ၀ဖုိ႔ တာ၀န္ေပးျခင္းခံရတဲ့အခါမွာလည္း သူတုိ႔ေတြဟာ ဒီလုိနည္းလမ္းနဲ႔ပဲ ေဆာင္ရြက္ၾကတာျဖစ္ပါတယ္။
ဆီးရီးယားႏုိင္ငံက အဲလစ္ပုိၿမိဳ႕ဟာ ေဆဖီယာ (Sayfiya) လုိ႔ေခၚတဲ့ အႀကီးဆံုးနဲ႔ သက္တမ္းအရင့္ဆံုး ဗလီ၀တ္ေက်ာင္းေတာ္အေျချပဳ စာၾကည့္တုိက္ရွိရာေနရာ ျဖစ္ပါတယ္။ အဲဒီ စာၾကည့္တုိက္ႀကီးဟာ အူမုိင္ယာ ဗလီ၀တ္ေက်ာင္းေတာ္ႀကီး (Umayad Mosque) မွာ တည္ရွိတာျဖစ္ၿပီး စာအုပ္စာတမ္းေပါင္း တစ္ေသာင္းေလာက္ ရွိခဲ့ပါတယ္။ အဲဒီ စာအုပ္ေတြကုိ အဲလစ္ပုိၿမိဳ႕အုပ္ခ်ဳပ္သူ မင္းသား ဆယက္ဖ္ အလ္-ေဒါင္လာ (Sayf al-Dawla) က ခ်န္ရစ္ခဲ့တာလုိ႔လည္း ေျပာၾကားမႈေတြ ရွိပါတယ္။
တူနီးရွားႏုိင္ငံ တူနစ္ၿမိဳ႕တြင္ ၇၃၂ ခုႏွစ္တြင္ ေဆာက္လုပ္ခဲ့သည့္ ဗလီ၀တ္ေက်ာင္းေတာ္အေျချပဳ ေဇတူနာ ေကာလိပ္။ ၁၃ ရာစုတြင္ အဆုိပါ ေကာလိပ္၏ စာၾကည့္တုိက္၌ စာအုပ္အတြဲေပါင္း ၁ သိန္းေက်ာ္ ရွိခဲ့သည္။ ေဆဖီယာ စာၾကည့္တုိက္ဟာ သက္တမ္းအရင့္ဆံုး၊ အႀကီးမားဆံုး စာၾကည့္တုိက္ႀကီးျဖစ္ေပမယ့္ တူနီးရွားႏုိင္ငံ တူနစ္ၿမိဳ႕ (Tunis) က ေဇတူနာ ဗလီ၀တ္ေက်ာင္းေတာ္ (Zaytuna) အေျချပဳ ေကာလိပ္ႀကီးကေတာ့ စာအုပ္စာေပ ေပါႂကြယ္၀ဆံုး ေနရာတစ္ခု ျဖစ္ခဲ့ပါတယ္။ ေကာလိပ္က စာၾကည့္တုိက္မွာ စာအုပ္စာတမ္းေပါင္း ေသာင္ေပါင္းမ်ားစြာ ရွိခဲ့ၿပီး ဟက္ဖ္ဆစ္ဒ္မင္းဆက္ (Hafsid) က အုပ္စုိးသူေတြဟာ ဒီေကာလိပ္မွာရွိတဲ့ စာၾကည့္တုိက္ကုိ ထိန္းသိမ္းတာ၊ ျပည့္စံုေအာင္ျပဳလုပ္တာတုိ႔ကေန တစ္ဆင့္ သူတုိ႔ရဲ႕ ၾသဇာတိကၠမ ႀကီးမားမႈကုိ ၿပိဳင္ဆုိင္ၾကတယ္လုိ႔ ေျပာစမွတ္လည္း ရွိခဲ့ပါတယ္။ ဒါ့ေၾကာင့္ ေဇတူနာေကာလိပ္ႀကီးမွာ စာအုပ္စာတမ္းေပါင္း တစ္သိန္းေက်ာ္ရွိတဲ့အထိ ျဖစ္ခဲ့ပါတယ္။
အလ္-ဂ်ာဟစ္ဇ္ (Al-Jahiz) လုိ႔ေခၚတဲ့ ၈ ရာစု မြတ္စလင္အေတြးအေခၚပညာရွင္နဲ႔ စာေပပညာရွင္ႀကီးဟာ ဘဂၢဒတ္ၿမိဳ႕မွာ ႏွစ္ေပါင္း ၅၀ ေက်ာ္ေလာက္ ပညာဆည္းပူးခဲ့ၿပီး စာအုပ္ေပါင္း ၂၀၀ ေလာက္ ေရးသားခဲ့ကာ ေနာက္ပုိင္းမွာ ဘာဆရာၿမိဳ႕ကုိ ျပန္လာခဲ့ပါတယ္။ အဲဒီစာအုပ္ေတြထဲမွာ ၇ တြဲရွိတဲ့ Book of Animals (သတၱ၀ါမ်ားဆုိင္ရာက်မ္း) လည္း ပါ၀င္ခဲ့ပါတယ္။ ဒီက်မ္းမွာ ပုရြက္ဆိတ္ေတြရဲ႕ ဖြဲ႕စည္းေနထုိင္ပံုဆုိင္ရာ ေတြ႕ရွိခ်က္ေတြ၊ တိရစၦာန္ေတြအၾကား ဆက္သြယ္ေျပာဆုိမႈေတြ၊ က်န္းမာေရးနဲ႔ ညီညြတ္စြာ စားေသာက္ေနထုိင္မႈနဲ႔ ပတ္၀န္းက်င္အေျခအေနေတြရဲ႕ အက်ိဳးသက္ေရာက္မႈဆုိင္ရာ ေတြ႕ရွိခ်က္ေတြကုိ ေရးသားေဖာ္ျပထားပါတယ္။ ေနာက္ၿပီး အလ္-ဂ်ာဟစ္ဇ္ ေရးသားခဲ့တဲ့ စာအုပ္ေတြမွာ The Art of Keeping One’s Mouth Shut (ဆိတ္ဆိတ္ေနျခင္း၏ အႏုပညာ)၊ Against Civil Servants (အုပ္ခ်ဳပ္သူမ်ားႏွင့္ ဆက္ဆံျခင္း) စတဲ့ စာအုပ္ေတြလည္း ပါ၀င္ခဲ့ပါတယ္။ သူဟာ အသက္ ၉၂ ႏွစ္အရြယ္ သကၠရာဇ္ ၈၆၈ ခုႏွစ္ သူ႕ရဲ႕ ကုိယ္ပုိင္စာၾကည့္တုိက္မွာ စာအုပ္ပံုျပဳတ္က်စဥ္ ကြယ္လြန္သြားခဲ့တယ္လုိ႔ ေျပာၾကားမႈေတြရွိခဲ့ၿပီး၊ အျခား မွတ္တမ္းတစ္ခုမွာေတာ့ ဒီအတုိင္း နာမက်န္းျဖစ္ရင္း ကြယ္လြန္ခဲ့တယ္လုိ႔ ဆုိပါတယ္။
စာအုပ္ခ်စ္သူတစ္ေယာက္ ကြယ္လြန္သြားတဲ့အခါ သူစုေဆာင္းထားတဲ့ စာအုပ္ေတြကုိ အားလံုး ဖတ္႐ႈေလ့လာႏိုင္ဖုိ႔ ဗလီ၀တ္ေက်ာင္းေတာ္က စာၾကည့္တုိက္ေတြမွာ လွဴဒါန္းတာဟာ အဲဒီေခတ္အခါရဲ႕ ႐ုိးရာဓေလ့ျဖစ္ခဲ့ၿပီး တစ္ခါတစ္ရံမွာ စာအုပ္ေပါင္း ေသာင္းနဲ႔ခ်ီ ပါ၀င္ပါတယ္။ သမုိင္းပညာရွင္ အလ္-ဂ်ာဘူရီ (Al-Jaburi) က ခ်မ္းသာႂကြယ္၀တဲ့ တူရကီႏြယ္ဖြား မုဆုိးမ ႏုိင္လာ ခါတြန္ (Nayla Khatun) ဟာ သူ႕ရဲ႕ ကြယ္လြန္သြားတဲ့ ခင္ပြန္း မူရဒ္ အီဖန္ဒီ (Murad Efandi) ကုိ ရည္စူးၿပီး ဗလီ၀တ္ေက်ာင္းေတာ္တစ္လံုး ေဆာက္လုပ္ခဲ့ကာ အဲဒီဗလီ၀တ္ေက်ာင္းေတာ္မွာ စာသင္ေက်ာင္းတစ္ခုနဲ႔ စာၾကည့္တုိက္တစ္ခုတုိ႔ ပါ၀င္ခဲ့တယ္လုိ႔ ေရးသားခဲ့ပါတယ္။ ဗလီ၀တ္ေက်ာင္းေတာ္မွာ စာအုပ္စာေပေတြ မ်ားျပားလာျခင္းရဲ႕ ေနာက္ထပ္အေၾကာင္းအရင္းတစ္ခုကေတာ့ လွည့္လည္သြားလာေနတဲ့ ပညာရွင္ေတြေၾကာင့္လည္း ျဖစ္ပါတယ္။ သူတုိ႔ လာေရာက္တည္းခုိၾကတဲ့အခါ ဗလီ၀တ္ေက်ာင္းေတာ္ေတြက ေနရာထုိင္ခင္းေပးတာ၊ ေကၽြးေမြးတာေတြအတြက္ ေက်းဇူးတုံ႔ျပန္တဲ့အေနနဲ႔ သူတုိ႔စုေဆာင္းထားတဲ့ စာအုပ္စာတမ္းေတြ၊ ေတြ႕ခ်က္ေတြကို အဲဒီဗလီ၀တ္ေက်ာင္းေတာ္ေတြမွာ ထားရွိခဲ့ၾကပါတယ္။
မြတ္စလင္ကမၻာက စာၾကည့္တုိက္ႀကီးေတြဟာ ခမ္းနားထည္၀ါတဲ့ အေဆာက္အဦးေတြလည္း ျဖစ္ခဲ့ပါတယ္။ ၁၀ ရာစု အီရန္ႏုိင္ငံ ရွီရက္ဇ္ (Shiraz) ၿမိဳ႕က စာၾကည့္တုိက္ေတြဟာဆုိရင္ ဥယ်ာဥ္ေတြ၊ ေရကန္ေတြ၊ စမ္းေခ်ာင္းေတြနဲ႔ ၀န္းရံေနၿပီး အင္မတန္ သာယာလွပတယ္လုိ႔ အလယ္ေခတ္ သမုိင္းညာရွင္ အလ္-မူကက္ဒါဆီ (Al-Muqaddasi) က ေရးသားခဲ့ပါတယ္။
“အမုိးခံုးေတြထည့္သြင္းထားၿပီး၊ အေပၚထပ္ေအာက္ထပ္ရွိတဲ့ အဲဒီ စာၾကည့္တုိက္ေတြမွာ အခန္းေပါင္း ၃၆၀ ေလာက္ရွိၿပီး ပညာရပ္ဆုိင္ရာဌာန တစ္ခ်င္းစီမွာလည္း စင္ေတြေပၚမွာ စာအုပ္အမည္စာရင္း စာအုပ္ေတြကုိ ထားရွိေပးထားပါတယ္။ အခန္းတုိင္းမွာလည္း ေကာ္ေဇာႀကီးေတြ ခင္းထားပါတယ္”
ရွီရက္ဇ္၊ ေကာ္ဒုိဘာနဲ႔ ကုိင္႐ုိတုိ႔မွာရွိ အဲဒီစာၾကည့္တုိက္ႀကီးေတြဟာ ဗလီ၀တ္ေက်ာင္းေတာ္ေတြနဲ႔ သီးျခားစီ ေဆာက္လုပ္ထားတာ ျဖစ္ပါတယ္။ က်ယ္က်ယ္၀န္း၀န္းရွိၾကၿပီး ရည္ရြယ္ခ်က္အမ်ိဳးမ်ိဳးအတြက္ အသံုးျပဳတဲ့ အခန္းေတြ၊ စာအုပ္စင္ႀကီးေတြ၊ စာဖတ္ခန္းေတြ၊ လက္ေရးမူကူးေရးတဲ့အခန္းေတြ၊ ပညာရပ္ဆုိင္ရာ ႏွီးေႏွာင္တုိင္ပင္ပြဲ ျပဳလုပ္တဲ့အခန္းေတြလည္း အဲဒီစာၾကည့္တုိက္ႀကီးေတြမွာ ပါ၀င္ပါတယ္။ အခန္းတုိင္းမွာ မီးတုိင္ႀကီးေတြ လံုလံုေလာက္ေလာက္ ထြန္းညႇိထားၿပီး၊ ေကာ္ေဇာေတြ၊ ဖ်ာေတြ၊ ကူရွင္ေတြနဲ႔ သက္ေတာင့္သက္သာ ရွိၾကပါတယ္။
ႏွစ္ေပါင္းေထာင္ေက်ာ္အရင္က အဲဒီစာၾကည့္တုိက္ေတြဟာ ဒီေန႔ေခတ္ စာၾကည့္တုိက္ေတြလုိမ်ိဳးပဲ စနစ္က်လွပါတယ္။ အမ်ားျပည္သူသံုးစာၾကည့္တုိက္နဲ႔ သီးသန္႔စာၾကည့္တုိက္ေတြမွာ စာအုပ္အမ်ိဳးအစား သတ္မွတ္မႈစနစ္ေတြ ရွိၿပီး စာဖတ္သူေတြ အလြယ္တကူ ရွာေဖြႏုိင္ဖုိ႔အတြက္ စာအုပ္စာရင္း ကက္တေလာက္ေတြကိုလည္း ဖန္တီးေပးထားပါတယ္။ ေနာက္ၿပီး အဲဒီစာၾကည့္တုိက္ေတြဟာ သူတုိ႔ေတြရဲ႕ စာအုပ္ရင္းျမစ္နဲ႔ပတ္သက္ၿပီး အရည္အေသြးပုိင္းေရာ၊ အေရအတြက္ပုိင္းမွာပါ မက်ဆင္းေအာင္ ထိန္းသိမ္းထားၾကပါတယ္။
သကၠရာဇ္ ၁၀၅၀ ခုႏွစ္ ကုိင္႐ုိ အလ္-အဇ္ဟာရ္တကၠသုိလ္က စာၾကည့္တုိက္မွာ စာအုပ္ေပါင္း ၁၂၀၀၀၀ ေက်ာ္ေလာက္ရွိခဲ့ၿပီး ဒီစာအုပ္ေတြကုိ စာရင္းျပဳစုထားတဲ့ စာအုပ္ေပါင္းပဲ အတြဲ ၆၀ ရွိကာ စာမ်က္ႏွာ ၃၅၀၀ ေလာက္ ရွိပါတယ္။ စပိန္ႏုိင္ငံက အလ္-ဟာကမ္ (Al-Hakam) စာၾကည့္တုိက္မွာဆုိရင္ေတာ့ စာအုပ္စာရင္း ကက္တေလာက္ႀကီးပဲ ၄၄ တြဲ ရွိပါတယ္။
အဲဒီစာၾကည့္တုိက္ေတြမွာ အလုပ္လုပ္တဲ့ ၀န္ထမ္းေတြကုိလည္း အေသအခ်ာ ေရြးခ်ယ္စီစစ္ေလ့ရွိၿပီး အသိပညာမွာ ႂကြယ္၀ႏွံ႔စပ္ဆံုးသူေတြကုိသာ ခန္႔ထားၾကပါတယ္။ အသိပညာရွာေဖြရာမွာ အမ်ားနဲ႔မတူ တစ္မူထူးျခားစြာ ႀကိဳးပမ္းအားထုတ္သူမ်ားကုိသာ ဒီ စာၾကည့္တုိက္ေတြရဲ႕ ထိန္းသိမ္းေစာင့္ေရွာက္သူ၊ အသိပညာေတြကုိ ကာကြယ္ေပးသူေတြအျဖစ္ မွတ္ယူေရြးခ်ယ္ၾကတာ ျဖစ္ပါတယ္။ ၁၂ ရာစုနဲ႔ ၁၃ ရာစုၾကားကာလ ေျမာက္အာဖရိကကုိ အုပ္စုိးတဲ့ အလ္ဟာမြဒ္ (Alhamod) မင္းဆက္ လက္ထက္မွာေတာ့ အုပ္စုိးသူေတြဟာ စာၾကည့္တုိက္အတြက္ ခန္႔အပ္မယ့္ရာထူးကုိ ဂုဏ္သိန္ႀကီးမားတဲ့ ရာထူးတစ္ခုအျဖစ္ သတ္မွတ္ခဲ့ၾကပါတယ္။
အလယ္ေခတ္မြတ္စလင္ကမၻာက စာၾကည့္တုိက္ႀကီးေတြဟာ အသိပညာသုိက္ႀကီးေတြ ျဖစ္ၾကပါတယ္။ ၁၉ ရာစု အေမရိကန္စာေရးဆရာ ရာ့လ္ဖ္ ၀ါလ္ဒုိ အီမာဆန္ (Ralph Waldo Emerson) က ဒီ စာၾကည့္တုိက္ႀကီးေတြရဲ႕ အက်ိဳးေက်းဇူးေတြကုိ တခုတ္တရ ေရးသားေဖာ္ျပခဲ့ဖူးပါတယ္။
မြတ္စလင္ေတြရဲ႕ စာအုပ္ဆုိင္ေတြဟာလည္း အသိပညာေတြကုိ ျဖန္႔ျဖဴးရာေနရာေတြ ျဖစ္ပါတယ္။ ၁၀ ရာစု စာအုပ္ခ်စ္သူနဲ႔ စာအုပ္ဆုိင္ပုိင္ရွင္ အစ္ဗေန႔ အလ္-နဒင္းမ္ (Ibn Al-Nadim) ရဲ႕ စာအုပ္ဆုိင္ႀကီးကေတာ့ သမုိင္းမွာ အထင္ကရရွိတဲ့ စာအုပ္ဆုိင္ႀကီးတစ္ခု ျဖစ္ခဲ့ပါတယ္။ ႏွစ္ထပ္အေဆာက္အဦးျဖစ္တဲ့ အဲဒီစာအုပ္ဆုိင္ႀကီးရဲ႕အေပၚထပ္မွာ စာအုပ္၀ယ္သူေတြက လက္ေရးမူေတြကုိ ဆန္းစစ္တာမ်ိဳး၊ စကားစျမည္ေျပာဆုိတာမ်ိဳး၊ ကိုယ့္ရဲ႕အယူအဆေတြကို မွ်ေ၀တာမ်ိဳးေတြ လုပ္ၾကပါတယ္။ လြန္ခဲ့တဲ့ ႏွစ္ေထာင္ခ်ီအရင္က မြတ္စလင္ကမၻာမွာ စာအုပ္ဆုိင္ေတြဟာ ရာေပါင္းမ်ားစြာေသာ စာအုပ္စာတမ္းေတြကုိ ေရာင္းခ်ရာေနရာျဖစ္သလုိ၊ အမ်ားျပည္သူသံုး စာၾကည့္တုိက္ႀကီးေတြ၊ သီးသန္႔စာၾကည့္တုိက္ႀကီးေတြရွိရာ ေနရာေတြလည္း ျဖစ္ခဲ့ပါတယ္။
အာရဘီလုိ စာရြက္ကုိ ေခၚတဲ့ ၀ါရက္ (Waraq) ဆုိတဲ့ စကားလံုးကေန အသက္ေမြး၀မ္းေၾကာင္း စကားလံုး ျဖစ္တဲ့ ၀ါရ္ရက္ (Warraq) ဆုိတာ ေပၚထြက္လာခဲ့ပါတယ္။ အဲဒီ ၀ါရ္ရက္ စကားလံုးကုိ စာအုပ္ လက္လီလက္ကား ေရာင္းသူေတြ၊ စာေရးဆရာေတြ၊ ဘာသာျပန္ေတြ၊ ပံုႏွိပ္သူေတြ၊ က်မ္းျပဳသူေတြကုိ ရည္ညႊန္းၿပီး သုံးႏႈန္းၾကတာ ျဖစ္ပါတယ္။ ေနာက္ပုိင္းမွာေတာ့ အဲဒီစကားလံုးဟာ ၀ါရ္ရာကြင္း (Warraqueen) လုိ႔ ထပ္မံေျပာင္းလဲသြားခဲ့ၿပီး တ႐ုတ္ႏုိင္ငံက စကၠဴလုပ္နည္း မြတ္စလင္ကမၻာကုိ စတင္ ေရာက္ရွိလာၿပီးေနာက္ပုိင္းမွာ သိပ္မၾကာခင္မွာ ေျပာင္းလဲသြားတယ္လုိ႔ ယံုၾကည္ရပါတယ္။ ၀ါရ္ရာကြင္းလုိ႔ေခၚတဲ့ စကၠဴထုတ္လုပ္ငန္း၊ ပံုႏွိပ္လုပ္ငန္းေတြ လုပ္တဲ့သူကုိေတာ့ ၀ါရ္ရာကီ (Warraqi) လုိ႔ေခၚၿပီး အစၥလာမ္ကမၻာရဲ႕ အဓိကၿမိဳ႕ႀကီးျဖစ္တဲ့ အီရတ္ၿမိဳ႕ဟာ ၀ါရ္ရာကီေတြရဲ႕ စာအုပ္ဆုိင္ေတြ ပထမဆံုး ေပၚထြက္လာခဲ့ရာ ၿမိဳ႕ျဖစ္တယ္လုိ႔ ယံုၾကည္ၾကပါတယ္။ စာအုပ္ခ်ဳပ္လုပ္မႈ ျပန္႔ႏွံ႔လာတာနဲ႔အတူ စာအုပ္ဆုိင္ေတြကလည္း မြတ္စလင္ကမၻာမွာ အံ့မခန္း ျမင့္တက္လာခဲ့ပါတယ္။
ေမာ္႐ုိကုိႏုိင္ငံမွာေတာ့ စာအုပ္ခ်ဳပ္သူေတြနဲ႔ စာအုပ္ကုန္သည္ေတြကုိ ကူသူဘီယြန္ (Kutubiyun) လုိ႔ ေခၚဆုိၿပီး ၁၂ ရာစုက မာရာကက္ခ်္ (Marrakech) ေဒသမွာ သူတုိ႔ေတြဟာ စာအုပ္ဆုိင္ေတြ၊ စာၾကည့္တုိက္ေတြ၊ က်မ္းကူးလုပ္ငန္း၊ က်မ္းျပဳလုပ္ငန္းေတြကုိ ဖြင့္လွစ္တည္ေထာင္ခဲ့ၾကပါတယ္။ မာရာကက္ခ်္ေဒသက လမ္းတစ္ခုမွာဆုိရင္ လက္တစ္ဖက္တစ္ခ်က္မွာ စာအုပ္ဆုိင္နဲ႔ စာၾကည့္တုိက္ေပါင္း ၅၀ စီ၊ စုစုေပါင္း ၁၀၀ ေလာက္ ရွိခဲ့တဲ့အထိ စာအုပ္ဆုိင္ေတြ၊ စာၾကည့္တုိက္ေတြဟာ မႈိလုိေပါက္ခဲ့ပါတယ္။ အဲဒီလုိအေျခအေနမ်ိဳးဟာ အုပ္စုိးသူ ယာကြဘ္ အလ္-မန္ဆူရ္ (Yaqub al-Mansur) လက္ထက္မွာ အထြဋ္အထိပ္ကုိ ေရာက္ရွိခဲ့ပါေတာ့တယ္။ ဒါတင္မကေသးဘဲ ဘုရင္မန္ဆူရ္ဟာ ပံုႏွိပ္လုပ္ငန္းနဲ႔ စာဖတ္အေလ့အက်င့္ကုိ ပုိမိုက်ယ္ျပန္႔လာေအာင္လည္း ေဆာင္ရြက္ခဲ့သူ ျဖစ္ပါတယ္။
အူမုိင္ယာ စာၾကည့္တုိက္
စပိန္ႏုိင္ငံကုိ အူမုိင္ယာမင္းဆက္ေတြ အုပ္စုုိးတဲ့အခ်ိန္မွာ ေကာ္ဒုိဘာက စာၾကည့္တုိက္ႀကီးဟာ စာအုပ္အတြဲေပါင္း ၆ သိန္းေလာက္ရွိရာ ဧရာမစာၾကည့္တုိက္ႀကီး ျဖစ္ခဲ့ပါတယ္။ ဒါဟာ သကၠရာဇ္ ၉၆၁ ခုႏွစ္ကေန ၉၇၈ ခုႏွစ္အထိ အုပ္စုိးခဲ့တဲ့ အလ္-ဟာကမ္ ၂ (Al-Hakam II) အတြက္ စာအုပ္စာတမ္းေတြ စုေဆာင္းေပးရာကေန ႀကီးထြားလာတာျဖစ္ၿပီး အလ္-ဟာကမ္က သူ႕ရဲ႕ ထီးနန္းထက္ ဒီစာအုပ္စာေပေတြကုိသာ သံေယာဇဥ္ပုိရွိတယ္လုိ႔ ေျပာၾကားခဲ့ဖူးပါတယ္။
၁၃ ရာစုႏွစ္က ေရးသားခဲ့သည့္ မာကြာမတ္ ဟာရီရီ (Maqamat Hariri) စာအုပ္တြင္ ဘဂၢဒတ္ၿမိဳ႕ရွိ အမ်ားျပည္သူသံုး စာၾကည့္တုိက္မွ ပံုရပ္တစ္ခုကုိ ပံုေဖာ္ထားမႈ (ကုိးကား- National Geographic ၏ 1001 Inventions – The Enduring Legacy of Muslim Civilization)
(ကမၻာ့လူ႕အဖြဲ႕အစည္းတြင္ ယေန႔တုိင္ရွင္က်န္ေနသည့္ မြတ္စလင္တုိ႔၏ အေမြအႏွစ္မ်ား – တင္ဆက္ျပီးသမွ် အပုိင္းအားလံုးကို ဤေနရာ တြင္ ဖတ္႐ႈႏုိင္ပါသည္။)
