ၾသဂုတ္ ၂၆၊ ၂၀၁၉
M-Media
-တာလီဘန္ တိုက္ခိုက္ေရးသမားေတြဟာ အမုန္းတရားေတြ၊ ၁၀ ေပါင္တူေတြနဲ႔ ေရာက္လာခဲ့ၾကတာပါ။ သူတို႔ လုပ္ခဲ့ထားခဲ့တာေတြကို ေနာက္ထပ္ ၁၈ ႏွစ္အၾကာာ အာဖဂန္အမ်ိဳးသားျပတိုက္က စားပြဲေပၚမွာ ေတြ႕ျမင္ေနရပါတယ္။ အစၥလာမ္နဲ႔ ဆန္႔က်င္တယ္လို႔ သတ္မွတ္ကာ ဖ်က္ဆီးထုေခ်ခဲ့ၾကတဲ့ ဗုဒၶ႐ုပ္ပြားေတာ္ေတြရဲ႕ အစိတ္အပိုင္းေတြ ျဖစ္ပါတယ္။
ကဘူးလ္ၿမိဳ႕က ျပတိုက္၀န္ထမ္းေတြဟာ တစ္စစီျဖစ္ေနတာေတြကို ျပန္ဆက္ဖို႔ ႀကိဳးစားေနၾကပါတယ္။ မတည္ၿငိမ္တဲ့ အာဖဂန္ကေတာ့ တာလီဘန္နဲ႔ အေမရိကန္တို႔အၾကား သေဘာတူညီခ်က္တစ္ခုရၿပီး အေမရိကန္ရဲ႕ သက္တမ္းအရွည္ဆံုး စစ္ပြဲကို အဆံုးသတ္ဖို႔ ေစာင့္ဆိုင္းေနရတုန္းပါ။ ဒီသေဘာတူညီခ်က္ေၾကာင့္ အာဖဂန္ျပည္တြင္း ေတြ႕ဆံုပြဲေတြျဖစ္လာၿပီး ႏိုင္ငံရဲ႕ အနာဂတ္ကို ပံုေဖာ္ရာမွာ အစြန္းေရာက္အဖြဲ႕က တစ္စိတ္တစ္ပိုင္း ပါ၀င္လာမယ့္ အေနအထားကို ဦးတည္ေနပါတယ္။
တာလီဘန္ ဖ်က္ဆီးခဲ့သည္မ်ားကို ထိန္းသိမ္းေနမႈ
သပ္သပ္ရပ္ရပ္စီထားၿပီး ‘နားရြက္’ ေခါင္း နဖူး မ်က္လံုး စသျဖင့္ စာတမ္းေတြ ကပ္ထားတဲ့ အပိုင္းအစေတြကို ၀န္ထမ္းေတြက လက္အိတ္၀တ္ထားတဲ့ လက္ေတြနဲ႔ ေကာက္ယူ ပံုေဖာ္ေနပါတယ္။ အာဖဂန္ရဲ႕ အနာဂတ္ကေတာ့ မေသခ်ာ မေရရာပါ။
ၿပီးခဲ့တဲ့တစ္ႏွစ္အတြင္း ျပဳလုပ္ခဲ့တဲ့ အေမရိကန္-တာလီ ေတြ႕ဆံုေဆြးေႏြးမႈက အေသးစိတ္ အခ်က္အလက္အနည္းသာ ထြက္ေပၚထားၿပီး ၿမိဳ႕ေတာ္ ကဘူးလ္ကို တာလီဘန္ေတြက ဘယ္လို ျပန္ေျပာင္းမလဲဆိုတာနဲ႔ပတ္သက္လို႔ ဘယ္သူမွ မသိၾကပါဘူး။ အာဖဂန္မွာ တိုက္ခိုက္မႈေတြဟာ ေန႔တိုင္းလိုလို ျဖစ္ပြားေနၿပီး တိုင္းျပည္ရဲ႕ တစ္၀က္ေလာက္ကို အုပ္စိုးထားတဲ့ တာလီဘန္ေတြသာမကဘဲ၊ IS ကို သစၥာခံတဲ့ ရက္စက္ၾကမ္းၾကဳတ္တဲ့အဖြဲ႕ေတြကပါ ဒီတိုက္ခိုက္မႈေတြကို ျပဳလုပ္ေနတာ ျဖစ္ပါတယ္။
တာလီဘန္တို႔ရဲ႕ ၅ ႏွစ္တာအုပ္စိုးမႈအတြင္း ျပင္းထန္တဲ့ အစၥလာမ့္ဥပေဒဆိုတာကို ျပဌာန္းခဲ့ၿပီး အမ်ိဳးသမီးေတြ ပညာသင္ခြင့္ကိုပိတ္တာ၊ ဂီတကို ပိတ္ပင္တာ၊ အမ်ိဳးသမီးေတြကို အိမ္တြင္းေအာင္းခိုင္းတာ စတာေတြကို လုပ္ေဆာင္ခဲ့ပါတယ္။ ၂၀၀၁ ခုႏွစ္ စက္တင္ဘာ တိုက္ခိုက္မႈေနာက္ပိုင္း အေမရိကန္ ဦးေဆာင္ၿပီး အာဖဂန္ကို၀င္ေရာက္တိုက္ခိုက္မႈေၾကာင့္ တာလီဘန္ေတြရဲ႕အုပ္ခ်ဳပ္မႈဟာ အဆံုးသတ္သြားပါတယ္။ တာလီဘန္ေတြဟာ အလ္ကိုင္းဒါးေခါင္းေဆာင္ အိုစမာ ဘင္လာဒင္ကို ခိုလႈံခြင့္ေပးထားတာ ျဖစ္ပါတယ္။
၂၀၀၁ ခုႏွစ္က အမ်ိဳးသားျပတိုက္ကို တာလီဘန္ေတြ ေရာက္လာမႈကို ရွီရာဇြတ္ဒင္း ဆိုင္ဖီတစ္ေယာက္ မွတ္မိေနပါေသးတယ္။ ၂၀၀၁ ခုႏွစ္ဟာ တာလီဘန္ေတြ အာဖဂန္ ယဥ္ေက်းမႈကို ဖ်က္ဆီးတဲ့ ခုႏွစ္ျဖစ္ၿပီး ဘာမယန္ျပည္နယ္က ကမ႓ၻာ့အႀကီးဆံုး ရပ္ေတာ္မူ ဗုဒၶ႐ုပ္ပြားေတာ္ကို ဒိုင္းနမိုက္နဲ႔ ေဖာက္ခြဲဖ်က္ဆီးခ့ဲလို႔ ကမ႓ၻာႀကီးကပါ တုန္လႈပ္ခဲ့ရပါတယ္။
ဂရိ၊ ပါရွား တ႐ုတ္နဲ႔ အျခားယဥ္ေက်းမႈေတြရဲ႕ စံုခ်က္ျဖစ္ၿပီး ႏွစ္ရာခ်ီ သမိုင္းေၾကာင္းရွိေနတဲ့ အႏုပညာလက္ရာေပါင္း မ်ားစြာကို တာလီဘန္ေတြက ရက္မ်ားစြာ ဖ်က္ဆီးခဲ့ၾကတာပါ။ အစၥလာမ္မတိုင္ခင္ ေခတ္က လက္ရာေတြအပါအ၀င္ လူသားပံုရွိတာေတြကို မႏွစ္ၿမိဳ႕စရာလို႔ မွတ္ယူကာ တူေတြနဲ႔ ထူေခ်တာ၊ ၾကမ္းျပင္ေပၚမွာ ေပါက္ခြဲဖ်က္ဆီးတာေတြ ျပဳလုပ္ခဲ့ၾကပါတယ္။
“ကၽြန္ေတာ္တို႔ သူတို႔ကို မတားဆီးႏိုင္ပါဘူး။ ေသာ့ေတြကိုဖ်က္ၿပီး တစ္ခန္း၀င္တစ္ခန္းထြက္နဲ႔
ပစၥည္းေတြအားလံုးကို အစိတ္စိတ္အပိုင္းပိုင္း ထုေခ်ဖ်က္ဆီးခဲ့ၾကတာပါ။ ၀မ္းနည္းတုန္လႈပ္စရာပါပဲ သူတို႔သမိုင္းကို သူတို႔ကိုယ္တိုင္ ဖ်က္ဆီးခဲ့ၾကတာပါ” လို႔ ျပန္လည္ထိန္းသိမ္းေရးအဖြဲ႕မွာ
ပါ၀င္ေနတဲ့ ဆိုင္ဖီက ေျပာၾကားခဲ့ပါတယ္။
တာလီဘန္ ဖ်က္ဆီးခဲ့သည္မ်ားကို ထိန္းသိမ္းေနမႈ
႐ုပ္တုေပါင္း ၂၅၀၀ ေက်ာ္ေလာက္ ဖ်က္ဆီးခံခဲ့ရၿပီး တစ္ခ်ိဳ႕အစိတ္အပိုင္းေတြက အမႈန္႔ျဖစ္သြားပါတယ္။ ျပန္လည္ျပဳျပင္ ထိန္းသိမ္းေရး လုပ္ငန္းဟာ ၁၀ စုႏွစ္ခ်ီ ၾကာႏိုင္တယ္လို႔ ဆိုင္ဖီက ေျပာပါတယ္။ ဒါေပမယ့္ “ဒါေတြကို ျပန္ဆက္ၿပီး သူတို႔ရဲ႕ အဓိပၸါယ္ကို ျပန္လည္ရွင္သန္ေစမွာ ျဖစ္တဲ့အတြက္ ကၽြန္ေတာ္တို႔အေနနဲ႔ တကယ့္ကို ေပ်ာ္ရႊင္မိပါတယ္” လို႔လည္း ဆိုင္ဖီက ထည့္သြင္းေျပာၾကားခဲ့ပါတယ္။
ဖ်က္ဆီးခံရတဲ့အထဲမွာ Hadda လို႔ေခၚတဲ့ ဗုဒၶဆင္းတုေတာ္ေတြ ပါ၀င္ပါတယ္။ အာဖဂန္အေရွ႕ပိုင္း လက္ရွိ ဂ်လာလာဘတ္လို႔ေခၚတဲ့ ၿမိဳ႕အနားမွာ လြန္ခဲ့တဲ့ ၁၀ စုႏွစ္ခ်ီ အရင္က ေတြ႕ရွိခဲ့တာျဖစ္ၿပီး နာမည္ေက်ာ္တဲ့ ဆင္းတုေတာ္ေတြပါ။ အေကာင္းအတိုင္းရွိေနတာေတြ၊ တစ္စစီျဖစ္ေနတဲ့ ဓာတ္ပံုေတြအရ ဆံေတာ္အေကြးေတြ၊ ႏႈတ္ခမ္းေတာ္ေတြဟာ အင္မတန္ လက္ရာေျမာက္တာကို ေတြ႕ရပါတယ္။
တာလီဘန္ေတြဟာ ဒီ႐ုပ္ပြားေတာ္ေတြကို တစ္စီျဖစ္ေအာင္ ျဖစ္ေအာင္ ထုေခ်ခဲ့တာေၾကာင့္
ေတာ္ေတာ္မ်ားမ်ားဟာ လက္သီးဆုပ္အရြယ္၊ ဒဂၤါးအရြယ္ အစိတ္အပိုင္းေတြအထိ ျဖစ္သြားခဲ့ပါတယ္။ အခုအခ်ိန္မွာေတာ့ တစ္စစီျဖစ္ေနတဲ့ ဦးေခါင္းေတြကို ဆက္ကာ ရာဘာႀကိဳးေတြနဲ႔ စည္းေႏွာင္ထားပါတယ္။ အ႐ုပ္ဆက္တာမ်ိဳး ျဖစ္ေနၿပီး တစ္စခ်င္းစီကို ရက္မ်ားစြာ အခ်ိန္ေပးၿပီး စိတ္ရွည္ရွည္နဲ႔ ဆက္ရေတာ့မွာပါ။
၀႐ုန္းသုန္းကားျဖစ္ေနတဲ့ အာဖဂန္နစၥတန္ကို ႏွစ္နဲ႔ခ်ီ ျပန္လည္ထူေထာင္ေရး လုပ္ေနရာမွာ Hadda ႐ုပ္ပြားေတ္ေတြက အာဖဂန္အမ်ိဳးသားျပတိုက္ရဲ႕ အထင္ရွားဆံုး ႀကိဳးပမ္းမႈ ျဖစ္ပါတယ္။ ဆိုဗီယက္အဆုတ္မွာ စစ္ဘုရင္ေတြ ကဘူးလ္ကို အရသိမ္းဖို႔ တိုက္က်ခိုက္က်တာေၾကာင့္ အာဖန္ဟာ တာလီဘန္လက္ထက္ မေရာက္ခင္ကတည္းက ယိုယြင္းပ်က္ဆီးေနတာ ျဖစ္ပါတယ္။
အမ်ိဳးသားျပတိုက္မွာရွိတဲ့ ေထာင္ေပါင္းမ်ားစြာေသာ အႏုပညာလက္ရာေတြဟာ လုယက္ခံခဲ့ရသလို အေဆာက္အဦးႀကီးလည္း ဗံုးႀကဲခံခဲ့ရပါတယ္။ အဖိုးမျဖတ္ႏိုင္တဲ့ အႏုပညာလက္ရာ တစ္ခ်ိဳ႕ကို ကဘူးလ္က သမၼတအိမ္ေတာ္နဲ႔ အျခားေနရာေတြမွာ ဖြက္ထားခဲ့ရပါတယ္။ အခု Hadda ဗုဒၶ႐ုပ္ပြားေတာ္ေတြကို ျပန္ဆက္ေနတဲ့အခန္းလည္း ဖ်က္ဆီးခံခဲ့ရပါတယ္။
ျပတိုက္ ျပန္လည္တည္ေဆာက္မႈကို ၂၀၀၄ ခုႏွစ္ အေစာပိုင္းက စတင္ခဲ့ပါတယ္။ စစ္ပြဲ႐ံႈးနိမ့္သြားတဲ့ တာလီဘန္ေတြ တိတ္တဆိတ္ လူျပန္စုေနတဲ့ကာလပါ။ ၿပီးခဲ့တဲ့ ႏွစ္ေတြအတြင္း အႏုပညာလက္ရာ ရာခ်ီကို ျပန္ရခဲ့ပါတယ္။ လက္ရွိမွာေတာ့ အမ်ိဳးသားျပတိုက္နဲ႔ ခ်ီကာဂိုတကၠသိုလ္ အေရွ႕တိုင္းဌာနတို႔ ပူးေပါင္းကာ ေပ်ာက္ဆံုးေနတဲ့ အႏုပညာလက္ရာေတြကို ေျခရာခံ ေဖာ္ထုတ္ႏိုင္ဖို႔အတြက္ ရွိေနတာေတြကို တတ္ႏိုင္သမွ် ျပည့္စံုေအာင္ စုစည္းေနၾကၿပီး ေနာက္ထပ္ ဒီလိုအျဖစ္အပ်က္မ်ိဳး ျဖစ္လာခဲ့ရင္ မွတ္တမ္းက်န္ေစဖို႔အတြက္ ဒစ္ဂ်စ္တယ္နည္းလမ္းနဲ႔ မွတ္တမ္းတင္မႈေတြလည္း လုပ္ေဆာင္ေနပါတယ္။
က်န္ရွိေနတဲ့ အႏုပညာလက္ရာက ၁၃၅၀၀၀ ေလာက္ရွိၿပီး အဲဒီအတြက္ ေဒတာေဘ့စ္က ၉၉ ရာခိုင္ႏႈန္းေက်ာ္ ၿပီးစီးေနၿပီလို႔ အေရွ႕တိုင္းဌာနက ေျပာပါတယ္။ ေပ်ာက္ဆံုးေနတာေတြ အတြက္ေတာ့ ‘အလိုရွိ’ ေၾကာ္ျငာ ဖန္တီးကာ အြန္လိုင္းမွာ လႊင့္တင္ဖို႔ ရွိေနပါတယ္။ ဒါမွသာ ဘာေတြေပ်ာက္ဆံုးေနတလဲဆိုတာ သိရွိၿပီး ျပန္ရႏိုင္လိမ့္မယ္လို႔ ဌာနက ဆိုပါတယ္။
အာဖဂန္ရဲ႕ ႂကြယ္၀တဲ့ ယဥ္ေက်းမႈအေမြအႏွစ္ကို ကၽြမ္းက်င္သူေတြကေတာ့ အေမရိကန္-တာလီဘန္ ေဆြးေႏြးညႇိႏႈိင္းမႈမွာ ယဥ္ေက်းမႈလက္ရာေတြ ထိန္းသိမ္းေရးကိစၥ မပါ၀င္တဲ့အတြက္ စိတ္ပ်က္မိတယ္လို႔ ေျပာၾကားေနၾကပါတယ္။ အေမရိကန္တပ္ေတြ အာဖဂန္က ထြက္သြားေရးနဲ႔ အာဖဂန္ကို ကမ႓ၻာ့အၾကမ္းဖက္ေတြ ေျခကုပ္ယူရာေနရာ မျဖစ္ေရးကိုသာ အဓိကထား ေဆြးေႏြးေနၾကတာပါ။
“ေဆြးေႏြးခဲ့ၾကတယ္ဆိုရင္လည္း ဒီကိစၥကို ကၽြန္ေတာ္တို႔ မသိပါဘူး။ ဒါဟာ ကၽြန္ေတာ္တို႔ အနီးကပ္ ေစာင့္ၾကည့္ရမယ့္ ကိစၥပါ” လို႔ ဗာဂ်ီးနီးယား အေျခစိုက္ ယဥ္ေက်းမႈ အေမြအႏွစ္ ျပန္လည္ထိန္းသိမ္းေရးအဖြဲ႕ Alliance for the Restoration of Cultural Heritage က ယဥ္ေက်းမႈပညာရွင္ အဒမ္ တစ္ဖန္က ေျပာပါတယ္။ တာလီဘန္နဲ႔ ေတြ႕ဆံုေဆြးေႏြးမႈမွာ အေမရိကန္ကိုယ္စားလွယ္အျဖစ္ ေဆာင္ရြက္ေနတဲ့ ဇလ္ေမ ခါလီဇဒ္ဟာ ဒီအဖြဲ႕ရဲ႕ ဒါ႐ိုက္တာအျဖစ္ တာ၀န္ယူထားသူပါ။
“သမိုင္းကေန သင္ယူမႈမရွိရင္ ကၽြန္ေတာ္တို႔ အ႐ူးေတြပဲျဖစ္လိမ့္မယ္” လို႔ အမ်ိဳးသားျပတိုက္ရဲ႕ ဒါ႐ိုက္တာ မိုဟာမက္ ဖာဟင္ ရာဟီမီက ေျပာၾကားခဲ့ပါတယ္။
တာလီဘန္ေတြ ျပန္လည္တန္ခိုးထြားလာမွာကို ရာဟီမီက အလြန္အမင္း စိုးရိမ္ေနၿပီး ျပတိုက္မွာရွိေနတဲ့ လက္ရာေတြကို ကာကြယ္ႏိုင္ေရး အစီအစဥ္ေတြကိုလည္း သူက ဆြဲေနပါတယ္။
“ဒါေတြဟာ အစၥလာမ္နဲ႔ မဆန္႔က်င္ဘူးဆိုတာကို သူတို႔ နားလည္သေဘာေပါက္ဖို႔ ကၽြန္ေတာ္ ေမွ်ာ္လင့္ပါတယ္။ ဘယ္သူကမွ ဒီ႐ုပ္ထုေတြကို ကိုးကြယ္ေနတာ မဟုတ္ပါဘူး။ ကၽြန္ေတာ္တို႔ရဲ႕ သမိုင္းေၾကာင္းကို ျပသေနတဲ့ အရာေတြအျဖစ္သာ မွတ္ယူၾကတာပါ”
တာလီဘန္႐ံုးရွိတဲ့ ကာတာႏိုင္ငံ ဒိုဟာၿမိဳ႕က ျပတိုက္ကို သြားေရာက္ၿပီး အႏုပညာ လက္ရာေတြကို ဘယ္လိုထိန္းသိမ္းထားလဲဆိုတာ ေလ့လာဖို႔လည္း တာလီဘန္ေတြကို သူက တိုက္တြန္းခဲ့ပါတယ္။
“ဒီ ၁၈ ႏွစ္အတြင္းမွာ ကၽြန္ေတာ္တို႔ ေအာင္ျမင္မႈ ေတာ္ေတာ္ ရရွိခဲ့ပါတယ္။ သူတို႔ အာဏာျပန္ရလာၿပီး စိတ္ဓာတ္ကလည္း မေျပာင္းဘူးဆိုရင္ေတာ့ ေနာက္ေၾကာင္းျပန္ေရာက္ၿပီး ကၽြန္ေတာ္တို႔ရဲ႕ ေအာင္ျမင္မႈေတြလည္း သြားလိုက္ပါလိမ့္မယ္”
Hadda ႐ုပ္တုေတြအားလံုး ပ်က္ဆီးသြားတာေတာ့ မဟုတ္ပါဘူး။ တာလီဘန္ေတြရဲ႕ ဖ်က္ဆီးမႈကို ျပန္လည္ေဖာ္ထုတ္သိမ္းေနတဲ့ ေနရာကေန တစ္ဘေလာက္ေလာက္ ဆင္းသြားလိုက္ရင္ ၃ ရာစု၊ ၄ ရာစုေလာက္က ထုတားတဲ့ ထိုင္ေတာ္မူ ႐ုပ္ပြားေတာ္ႀကီးကို ဖူးျမင္ရမွာ ျဖစ္ပါတယ္။
“ဆိတ္ၿငိမ္စြာ တရားအားထုတ္ေနပံု” ဆိုတဲ့ ဆိုင္းဘုတ္နဲ႔ပါ …
Ref: Alarabiya
(Alarabiy သတင္းဌာနပါ Afghans restore art shattered by Taliban as peace deal nears ေဆာင္းပါးကို ေလးေမာင္က ဆီေလ်ာ္ေအာင္ ဘာသာျပန္ဆိုသည္။)
